Hiện nay ở cơ quan, công sở, doanh nghiệp, trường học..., việc xưng hô giữa các đồng nghiệp, giữa cấp trên- cấp dưới, thầy- trò rất tùy tiện, thiếu khoa học. Ngày xưa ở miền Bắc, trong nhiều cơ quan người ta thường xưng hô với nhau bằng đồng chí.
 | |
|
Nhà văn Nguyên Ngọc: Cải tiến phương pháp giáo dục bắt đầu bằng việc thay đổi cách xưng hô. |
Xu hướng chung là các đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất và ngôi thứ hai thường bị biến tướng theo hướng quan hệ “gia đình hóa”. Những cán bộ trẻ thường xưng cháu, con và gọi cán bộ lớn tuổi bằng bác, chú, bố (cha); đối với phụ nữ là “sếp” hay lớn tuổi thì xưng là mẹ-con, thậm chí có không ít cơ quan, toàn bộ nhân viên cấp dưới ai cũng gọi thủ trưởng bằng ông; còn xưng với cán bộ lớn tuổi hơn một chút thì em-anh, học trò xưng với cô, thầy là em. Ít thấy công chức các công sở hay thầy trò xưng hô: tôi-anh, tôi-thầy.
Chỉ có một số phóng viên, biên tập viên các báo viết, các Đài Truyền hình khi đi phỏng vấn những nhà khoa học, những văn nghệ sĩ lớn tuổi, họ không xưng tôi-anh, mà thường xưng theo học hàm, học vị hoặc chức vụ như: “Thưa giáo sư, tôi xin hỏi…”, “Thưa tiến sĩ, tôi..”, “Thưa giám đốc, tôi muốn…”… Đó cũng là một cách xưng hô tôi-anh biến thể để tránh danh xưng chú, bác, cháu con, nên khuyến khích.
Cách xưng hô kiểu gia đình cháu, con, bác, chú, cha, mẹ trong công sở như vậy thể hiện sự tùy tiện trong ngôn ngữ giao tiếp, bất bình đẳng trong vị thế, thể hiện sự bị chế áp trong nghiên cứu, chỉ đạo, đề xuất công việc trong cơ quan. Ta hay nghe lãnh đạo các cơ quan đánh giá lớp trẻ là “nhiệt tình, năng động, nhưng còn non nớt thiếu kinh nghiệm”. Đó là những người tự cho mình quyền phán xét, không bao giờ sai, người luôn luôn đúng.
Còn đã là cháu, con thì nhất định phải tuyệt đối vâng lời cha, mẹ, chú ,bác, không được làm theo suy nghĩ hay hành động riêng của mình. Mà có suy nghĩ riêng dù rất tốt, rất đúng vẫn là của cháu con, không thể vượt qua cha chú được. Ở xứ ta, người lớn thường mắng trẻ con: “Trứng không thể khôn hơn vịt!”. Những công chức trẻ là nữ giới, xưng hô bác, chú với người lớn tuổi, ngoài việc thể hiện vị trí thụ động nghe theo, còn có việc ngăn ngừa sự “léng phéng” của người lớn. Gọi bằng chú, bác rồi thì ai không thể xơ múi gì được nữa! Thế mà vẫn có câu “Ở cơ quan gọi CHÚ, vô rú gọi ANH. Đấu tranh thì ĐỒNG CHÍ”.
Cách xưng hô bác-cháu đó mang đầy tính “tiểu nông” trong suy nghĩ của công chức, không thể “hiện đại hóa, công nghiệp hóa”, không thể bàn bạc công việc một cách sòng phẳng được. Các cháu. các con cứ thế “xưa bày nay làm”, từ đó triệt tiêu đấu tranh, sáng tạo cái mới. Thấy cấp trên có hành vi xấu, có tư tưởng không đúng cũng không dám phê phán, tạo thuận lợi cho những người có chức, có quyền kết bè kết cánh tham ô, tham những, tạo chỗ đứng lâu bền cho mình.
Cách xưng hô trong công sở, trường học phải nói lên vị thế của người đối thoại, tạo ra sự bình đẳng trong tư duy và tác nghiệp. Muốn tạo lập được môi trường công tác, phát huy hết năng lực sáng tạo của những người trẻ, các công sở nhất định phải đổi mới cách xưng hô. Không xưng hô bằng bác, chú-cháu, con, mà xưng hô: tôi –anh. Xưng tôi – anh, anh không nhỏ đi mà tôi cũng không nhỏ đi, tôi không còn ở vị thế bên dưới, cùng nhau bàn bạc việc chung.
Nhà văn Nguyên Ngọc, Chủ tịch HĐQT Trường Đại học Phan Châu Trinh, Quảng Nam nói: "Chúng tôi không đồng tình với việc sinh viên xưng với thầy cô là "em, con, cháu...". Một khi sinh viên xưng "tôi" thì điều đó chứng tỏ chúng ta đã trao quyền tự chủ cho sinh viên, khuyến khích sinh viên phát huy cao nhất khả năng sáng tạo trong học tập. Từ đó, nội dung giáo dục và phương pháp giáo dục sẽ thay đổi". Ông cho rằng, cải tiến phương pháp giáo dục bắt đầu bằng việc thay đổi cách xưng hô. Ở trường đại học, cách xưng hô như thế sẽ tạo cho sinh viên quen với môi trường công nghiệp, khi ra trường tự chủ hơn, không bỡ ngỡ, ái ngại khi xưng tôi - anh ở công sở hay công ty.
Cách xưng hô tôi-anh khoa học như thế, có lợi như thế, nhưng không phải ai cũng muốn theo. Có người cho rằng, anh em cùng cơ quan thân thiện, chia ngọt sẻ bùi, ai lại xưng hô tôi-anh nghe nó cứng nhắc, phản cảm quá. Đó là quan niệm cũ, là một tập quán tiêu cực cần xóa bỏ.
Nhưng xóa bỏ cách xưng hô ông, bác, chú, cha, cháu, con ở công sở bằng cách nào? Có thể mở một cuộc vận động xưng hô tôi – anh trong Đoàn Thanh niên các công sở. Cũng có thể Bộ Nội vụ mời các chuyên gia ngôn ngữ học cùng bàn luận để ra một văn bản quy định cách xưng hô “tôi-anh” , “tôi- thầy”… ở công sở, ở doanh nghiệp, trường học. Tôi cho rằng đây là một vấn đề quan trọng và cấp bách không kém gì tạo vốn, tạo chất xám để làm giàu, khi nước ta đang ở thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập toàn cầu.
NGÔ MINH
