Nên tồn tại lãi suất cơ bản?

Vai trò của lãi suất cơ bản tiếp tục là chủ đề nóng trong phiên thảo luận mới đây của Ủy ban Thường vụ Quốc hội khi thảo luận dự án Luật Ngân hàng Nhà nước (NHNN). Theo nguyên văn dự thảo sửa đổi gần nhất (ngày 9-3-2010), Điều 13 về Lãi suất như sau:

1- NHNN công bố lãi suất tái cấp vốn và các loại lãi suất điều hành khác.

2- Trong trường hợp thị trường có diễn biến bất thường, NHNN quy định cơ chế điều hành lãi suất áp dụng trong quan hệ giữa các tổ chức tín dụng với nhau và với các khách hàng.

3- NHNN công bố lãi suất làm cơ sở áp dụng cho các giao dịch theo Bộ Luật Dân sự trừ hoạt động ngân hàng của các tổ chức tín dụng.

Theo dự thảo, lãi suất cơ bản trên thực tế đã bị bãi bỏ, thay vào đó là lãi suất tái cấp vốn và các loại lãi suất điều hành khác, phản ánh nhận thức mới về vai trò của lãi suất cơ bản trong tư cách là một hệ thống các công cụ lãi suất điều hành chính sách tiền tệ quốc gia. Tuy nhiên, điều đáng quan tâm nhất của một bộ luật chính là tính khả thi của nó đến đâu và có được thực tiễn cuộc sống chấp nhận hay không? Trên thực tế từ khi xuất hiện trong Bộ luật Dân sự Việt Nam 2005 đến nay, vai trò lãi suất cơ bản hết sức mờ nhạt, thậm chí bị quên lãng, mãi đến khi nền kinh tế bùng nổ lạm phát đầu năm 2008 thì lãi suất cơ bản mới được NHNN “cầu viện” đến để bình ổn tình hình thông qua cơ chế lãi suất trần. Cách điều hành này đã kéo theo nhiều phản ứng tiêu cực, làm méo mó thị trường vốn, và mâu thuẫn với cơ chế lãi suất thỏa thuận trong nền kinh tế thị trường. Sự tranh luận khá gay gắt về sự tồn tại của lãi suất cơ bản một lần nữa cho thấy đây là chủ đề chi phối dự luật NHNN sửa đổi lần này, nếu không đạt đến sự thống nhất về quan điểm sẽ có nguy cơ dẫn đến bế tắc về phương pháp điều hành.

 Phân tích thêm Điều 13 vẫn cho thấy những bất cập, cụ thể: (1) Về bản chất, lãi suất tái áp dụng trong điều hành chính sách tiền tệ chỉ mang tính định hướng thị trường chứ không thay thế cho lãi suất thị trường (được hình thành thông qua quan hệ kinh doanh giữa tổ chức tín dụng (TCTD) và khách hàng). Hay nói khác đi, lãi suất điều hành chính sách tiền tệ phải luôn song hành với lãi suất thỏa thuận, qua đó cơ quan quản lý mới gắn chặt và tác động có hiệu quả đến thị trường tiền tệ. (2) Dự thảo giao NHNN công bố lãi suất để làm cơ sở cho các giao dịch theo Bộ luật Dân sự, rõ ràng đây là nhiệm vụ không khả thi, bởi giao dịch tín dụng dân sự thực ra chỉ là một bộ phận nhỏ thuộc thị trường tiền tệ nói chung, do đó cần phải được kiểm soát theo định hướng chung của chính sách, không nên đặt vấn đề có một loại lãi suất riêng vừa không hợp lý về mặt học thuật, vừa thiếu thực tế. Hiện nay các giao dịch dân sự vay mượn đều phát sinh mang tính tự phát, thoát ly hệ thống tín dụng chính thức, cơ quan Nhà nước gần như không có khả năng quản lý được, trừ khi sự vụ đổ bể ra thì công an mới nhảy vào cuộc để xử lý hậu quả. Trong điều kiện như vậy nếu quy định công bố lãi suất riêng để làm cơ sở áp dụng cho quan hệ giao dịch sẽ chỉ là mong muốn duy ý chí. Cách giải quyết căn cơ nhất là trước mắt vẫn thừa nhận sự tồn tại khách quan của thị trường tín dụng “phi chính thức”, nhưng về lâu dài Nhà nước không nên khuyến khích các giao dịch ngầm, cho vay nặng lãi, mà cần sử dụng các biện pháp kinh tế và hành chính cũng như sức lan tỏa của hệ thống tín dụng chính thức để dẫn dắt đi đôi với kiềm chế “thị trường ngầm”, tiến đến thay thế nó bằng thị trường chính thức.

Trên cơ sở những phân tích ở trên, đề nghị sửa đổi bổ sung toàn bộ Điều 13 như sau:

1- NHNN công bố lãi suất tái cấp vốn và các loại lãi suất điều hành khác nhằm thực hiện mục tiêu định hướng chính sách tiền tệ quốc gia theo từng thời kỳ.

2- Lãi suất do NHNN công bố là căn cứ để các TCTD xác định lãi suất kinh doanh theo phương thức thỏa thuận đối với khách hàng. Trong trường hợp thị trường phát sinh diễn biến bất thường, có nguy cơ gây mất ổn định kinh tế vĩ mô, đe dọa đến an toàn hệ thống TCTD, NHNN trực tiếp quy định cơ chế điều hành lãi suất áp dụng trong quan hệ giữa các TCTD với nhau và với các khách hàng.

3- Lãi suất làm cơ sở áp dụng cho các giao dịch thuộc phạm vi Bộ luật Dân sự phải được tiến hành trong khuôn khổ của chính sách lãi suất điều hành do NHNN công bố và lãi suất thị trường chính thức được hình thành theo phương thức thỏa thuận tại thời điểm giao dịch phát sinh.

TÂM DÂN