Từ việc AI giành giải Nobel đến thuốc ngừa HIV hiệu quả 100%, từ bản đồ não đầu tiên đến đại dương ẩn trong vũ trụ, năm 2024 chứng kiến loạt khám phá làm thay đổi căn bản hiểu biết của nhân loại về vũ trụ, sự sống và chính mình.
Khi nhiệt độ trái đất lần đầu tiên vượt ngưỡng 1,5°C so với thời kỳ tiền công nghiệp trong năm 2024, nhân loại đã đạt cột mốc đáng lo ngại. Ông Andrew Satchwell, chuyên gia kinh tế năng lượng tại Phòng thí nghiệm Quốc gia Lawrence Berkeley, nhấn mạnh với PBS: “Tính cấp bách đang rất rõ ràng”. Song, cũng chính trong năm đầy thách thức này, khoa học đã chứng minh khả năng phi thường của con người trong việc tìm ra những giải pháp đột phá.
Một trong những đột phá ấn tượng nhất trong lĩnh vực khoa học của năm 2024 đến từ lĩnh vực y tế với thuốc ngừa HIV lenacapavir. Theo Science, các thử nghiệm lâm sàng quy mô lớn cho thấy hiệu quả ngừa HIV lên tới 100% ở nhóm phụ nữ và thiếu niên châu Phi, và 99,9% ở nhóm đối tượng đa dạng giới tính. Bà Linda-Gail Bekker, chuyên gia bệnh truyền nhiễm từ Đại học Cape Town, người dẫn đầu một trong hai thử nghiệm lâm sàng cho Gilead Sciences, nhấn mạnh tiềm năng to lớn của thuốc này trong việc giảm tỷ lệ nhiễm HIV toàn cầu. “Điều này có thể mang lại tiềm năng lớn, nếu chúng ta làm đúng, nghĩa là cần triển khai một cách quy mô và phổ biến rộng rãi”, bà nói với Science.
Không chỉ dừng lại ở điều trị, các nhà khoa học còn đạt bước tiến quan trọng trong việc hiểu về cơ thể con người. Một khám phá đột phá được công bố vào tháng 10-2024: bản đồ não hoàn chỉnh đầu tiên của một sinh vật phức tạp: ruồi giấm Drosophila melanogaster. Theo PBS, bản đồ “connectome” lập sơ đồ kết nối giữa 140.000 nơ-ron, mở ra hiểu biết mới về vai trò của các vùng não khác nhau. Cùng với thành công này là phát hiện khoa học gây ngạc nhiên về quá trình lão hóa của con người khi cho thấy cơ thể trải qua hai đợt lão hóa nhanh: một lần ở tuổi 44 và lần nữa ở tuổi 60, cũng theo PBS.
Năm 2024 cũng là năm đánh dấu thành tựu vượt bậc của AI trong khoa học khi hai nhà khoa học từ Google DeepMind, Demis Hassabis và John Jumper đoạt giải Nobel Hóa học cho mô hình AI Alpha Fold 2, có khả năng dự đoán cấu trúc của gần như tất cả 200 triệu protein mà các nhà khoa học đã tìm thấy, theo National Geographic. Khả năng này của AI mở ra cơ hội chưa từng có trong giải mã các khía cạnh phức tạp của hóa sinh, từ kháng kháng sinh đến các bệnh thần kinh.
Song song với đó, ở lĩnh vực vũ trụ, các nhà khoa học tìm thấy bằng chứng về sự tồn tại của đại dương ẩn trên Mặt Trăng Mimas của Sao Thổ vào tháng 2-2024, và sau đó là phát hiện tương tự trên Miranda, Mặt Trăng của Sao Thiên Vương vào tháng 10-2024, theo National Geographic. Những khám phá này làm thay đổi căn bản hiểu biết của chúng ta về khả năng tồn tại nước lỏng trong hệ Mặt Trời.
Trong lĩnh vực khám phá không gian, công ty Intuitive Machines của Texas ghi dấu ấn khi trở thành công ty đầu tiên hạ cánh thành công tàu thăm dò lên Mặt Trăng, theo PBS. Đồng thời, Trung Quốc cũng đạt thành tựu đáng kể khi tàu Hằng Nga 6 mang về những mẫu đá đầu tiên được thu thập từ “mặt tối” của Mặt Trăng, với dấu hiệu cho thấy hoạt động núi lửa bất ngờ trẻ hơn dự kiến. NASA cũng ghi nhận phát hiện thú vị khi tàu thăm dò Perseverance chụp những hình ảnh về tảng đá trên Sao Hỏa với các đốm vân như da báo, có thể là bằng chứng của vi sinh vật cổ đại. Vào tháng 5-2024, các nhà thiên văn phát hiện hành tinh Gliese 12 b, hành tinh chỉ hơi lớn hơn và ấm hơn Trái đất một chút, có thể là nơi trú ngụ của sự sống.
Rõ ràng, năm 2024 chứng kiến nhiều bước tiến khoa học đáng kinh ngạc, mở ra những chân trời mới trong hiểu biết của nhân loại; đồng thời cho thấy tiềm năng to lớn của sự kết hợp giữa trí tuệ con người và công nghệ trong việc giải quyết các vấn đề toàn cầu. Có lẽ là thông điệp chung cho mọi lĩnh vực khoa học trong năm 2024: còn rất nhiều điều chúng ta cần khám phá và học hỏi, và đó cũng là cơ hội để chúng ta tìm ra giải pháp cho những thách thức lớn của nhân loại.
TRẦN ĐẮC LUÂN
