Trong những thập niên đầu của thế kỷ XX, con em Quảng Nam gặp bao gian nan, vất vả khi ra học trên đất Huế. Có không ít sĩ tử đã không cầm được nước mắt khi đi tìm trên đất khách quê người một chỗ ăn ở vừa với túi tiền để có thể yên tâm phát triển con đường học vấn. Cho đến khi một vị “cứu tinh” xuất hiện...
 | |
| Chân dung Trịnh Thống (1905-1947) |
Sau khi đăng khoa từ Hà Nội trở về, ông được tỉnh Quảng Nam và huyện Duy Xuyên tổ chức lễ đón rước long trọng, đưa vào yết cáo ở Văn thánh Duy Xuyên, sau đó về đình làng Phụng Tây, dân làng mở hội mừng suốt ba ngày ba đêm. Nhân dịp này, Tiến sĩ Hồ Trung Lượng, nhà giáo dục đồng hương với ông, đã mừng tặng câu đối: “Tây thiên tú khí kim y tích/Đông Pháp tài danh bán phục toàn”. Tạm dịch: Ở thôn Phụng Tây khí tốt tích tụ từ xưa đến nay/ Có người giỏi đậu tú tài Đông Pháp bán phần rồi toàn phần.
Sau đó, ông được bổ nhiệm làm Tham tá cho Tòa Khâm Huế. Được bốn tháng, nhận thấy đây là công việc không hợp, mang tính chất cai trị nặng nề, ông tiếp tục thi và đỗ thủ khoa cả hai trường Tham tá Bưu điện và Kiểm sát viên Bưu điện. Đến năm 1944, ông thay thế người Pháp làm chủ sự Bưu điện Huế cho đến ngày Cách mạng Tháng Tám nổ ra.
Tháng 8 năm 1945, ông lãnh đạo toàn ngành Bưu điện Huế bảo đảm khâu tổ chức cán bộ, bảo vệ an toàn các thiết bị và tài sản Bưu điện, bàn giao cho chính quyền cách mạng đầy đủ. Ông đã trực tiếp chỉ huy việc nhận bức thư của Chính phủ Lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vận động vua Bảo Đại thoái vị.
Năm 1947, khi giặc Pháp đánh chiếm Huế, ông cùng cơ quan sơ tán ra Bắc và giữ chức Giám đốc Sở Bưu điện Liên khu IV. Ông đã xây dựng mạng lưới Bưu điện thông suốt từ chiến khu Bắc Quảng Bình nối liền Liên khu III và Liên khu V, bảo đảm thông tin liên lạc thông suốt, kịp thời vào chiến trường miền Nam. Ông mất ngày 3-12-1947 tại huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh, hưởng dương 42 tuổi. Năm 2000, ông được Nhà nước công nhận liệt sĩ, truy tặng Huân chương Kháng chiến hạng nhất (thời chống Pháp).
Từ khi bắt đầu làm việc ở Huế, ông nghĩ lại quãng đời đã qua của mình, là con nhà nghèo, phải tự vượt qua số phận, lo toan để kiếm tiền ăn học, thật lắm gian nan. Từ đó, ông đã tìm những người tâm huyết cùng lập nên Hội Đồng châu Quảng Nam (nay gọi là Đồng hương) tại Huế, bỏ tiền ra mua đất làm Nghĩa trang Quảng Nam, nay vẫn còn ở Huế. Một trong những nghĩa cử cao đẹp, một việc làm có ý nghĩa nhân văn cho đến nay người đời vẫn còn ca tụng, khâm phục là việc ông đã cho tu sửa lại ngôi nhà bỏ hoang, sụp nát làm thành khu ký túc xá để cho các sĩ tử nhà nghèo đất Quảng có chỗ ăn ở, học hành mà không phải tốn tiền thuê nhà trọ.
Dù rất bận rộn nơi công sở, nhưng hằng tuần ông vẫn dành thời gian đến thăm ký túc xá để kiểm tra, đôn đốc việc ăn ở, học hành của các sĩ tử. Nhờ có kỷ luật chặt chẽ nên ký túc xá sớm đi vào quy củ, ổn định, tạo điều kiện để cho học sinh yên tâm dốc toàn lực cho việc học hành. Với những trường hợp học sinh gặp khó khăn hay trở ngại, ông và Hội Đồng châu Quảng Nam đã trở thành vị “cứu tinh” giúp họ vượt qua ngặt nghèo.
Thời đó, có nhiều trí thức, viên chức chế độ cũ đi theo Cách mạng, nhưng vừa hiếu học, vừa biết làm khuyến học, khuyến tài như ông Trịnh Thống thì không nhiều. Tiếc là ông không có điều kiện để phục vụ nhân dân lâu dài như sở nguyện của ông.
Ngày nay, không ai còn lạ gì tên gọi “ký túc xá”, ngoài một số ký túc xá của nhà trường, còn hầu hết các nhà trọ dành cho học sinh, sinh viên đều mang mục đích kinh doanh. Vậy mà, đương thời khi nếp nghĩ và điều kiện xã hội còn trong khuôn khổ, khó khăn, nhưng ông Trịnh Thống đã làm được một việc mà ít ai có thể làm được, một ý tưởng lớn, một sự canh tân tức thời tất cả đều hướng về quê hương.
Nhiều Hội Khuyến học trên đất Duy Xuyên ngày nay lấy tên ông đặt cho tên Hội. Đây là hình thức vừa tưởng nhớ công ơn người xưa, vừa nhắn nhủ người nay hãy dang rộng đôi tay, bằng nhiều hình thức khác nhau, tạo điều kiện nhằm nuôi dưỡng nhân tài, phát huy truyền thống hiếu học, yêu nước.
NGUYỄN THỊ TUYẾT
