Mặt nạ tuồng - linh hồn của nhân vật

Mặt nạ tuồng là linh hồn của từng nhân vật trong mỗi vở tuồng, người xem tuồng chỉ cần nhìn vào khuôn mặt là có thể biết ngay nhân vật đó thuộc loại nào, trung hay nịnh, thiện hay ác, tốt hay xấu, nóng nảy, cộc cằn hay đức độ… Phóng viên (P.V) Báo Đà Nẵng đã có cuộc trao đổi với NSƯT NGUYỄN VĨNH HUẾ (NVH), người có gần 30 năm sưu tầm, nghiên cứu về mặt nạ tuồng để thấy được cái hay, cái đẹp của bộ môn nghệ thuật truyền thống độc đáo này.

* P.V: Ông có thể cho biết ý nghĩa và cách kẻ mặt nạ các nhân vật của nghệ thuật tuồng?

- N.V.H: Trong sân khấu kịch hát Việt Nam như chèo, cải lương, dân ca kịch, cách hóa trang các nhân vật không xa với cuộc sống thực là mấy. Nhưng trong nghệ thuật tuồng, ngoài các nhân vật mang mặt trắng, những  nhân vật mang mặt rằn được cách điệu khác với cuộc sống đời thường.

Trong nghệ thuật tuồng không gọi là hóa trang mà gọi là “dặm mặt”, “kéo mặt” hoặc kẻ mặt… vì ngoài các nhân vật như đào, kép trắng thì cách hóa trang tuy cũng như các bộ môn sân khấu khác, nhưng có điểm khác biệt là khi nhìn vào nhân vật thấy giống như đeo mặt nạ, nghĩa là màu trắng thật trắng, màu đỏ thật đỏ, màu đen thật đen… Những nhân vật kẻ mặt rằn như kép xéo, tướng, lão, yêu… đều dùng cách dặm, kéo hoặc kẻ mặt.

* P.V: Cách hóa trang của nghệ thuật tuồng khác với các bộ môn nghệ thuật khác như thế nào?

- N.V.H: Mặt tuồng có nhiều điểm giống với các bộ môn sân khấu khác, nhưng nó cũng có những điểm khác nhau cơ bản. Với bộ môn sân khấu khác, là một nhân vật xuất hiện khi thông qua hành động, qua một lớp, một hồi, có khi đến hết vở diễn khán giả mới hiểu được nhân vật đó thuộc loại nào.

Trái lại, nghệ thuật tuồng không cho phép như vậy, khi nhân vật bước ra sân khấu lần đầu tiên thì phải làm cho khán giả hiểu ngay nhân vật đó thuộc loại nào, trung hay nịnh, thiện hay ác, tốt hay xấu, nóng nảy, cộc cằn hay đức độ… Không được để cho khán giả mất thời gian suy đoán nhân vật, tập trung thưởng thức nghệ thuật biểu diễn của diễn viên, vì đây là loại hình nghệ thuật thuộc dòng sân khấu biểu hiện.

Muốn thực hiện được điều đó, người diễn viên phải biết vận dụng các yếu tố như ngôn ngữ, giọng nói, động tác hình thể, hóa trang của nghệ thuật tuồng để giới thiệu một cách nhanh chóng tính cách nhân vật mà mình đang đóng. Cách kẻ mặt nhân vật là một yếu tố quan trọng của nghệ thuật tuồng để thể hiện điều đó.

* P.V: Sự giống nhau và khác nhau giữa cách kẻ mặt nạ các nhân vật của nghệ thuật tuồng ở ba miền?

- N.V.H: Mới nhìn vào thì thấy cách kẻ mặt nạ nhân vật của nghệ thuật tuồng các miền có khác nhau ở những chi tiết nhỏ, còn đại thể về nguyên tắc như cách kẻ mặt nạ, cách sử dụng màu sắc, quy ước về đặc điểm, tính cách của nhân vật đều thống nhất với nhau.

Ví dụ như nhân vật Đổng Kim Lân, tuồng miền Trung đắp mặt đỏ tươi thì tuồng miền Nam và tuồng miền Bắc cũng đắp mặt đỏ tươi; nhân vật Phàn Diệm, tuồng miền Trung kẻ mặt tròng xéo đỏ thì tuồng miền Nam và tuồng miền Bắc cũng kẻ tròng xéo đỏ; nhân vật Tạ Ôn Đình, tuồng miền Trung kẻ mày rô thì tuồng miền Nam và tuồng miền Bắc cũng kẻ mày rô… Qua đó, ta thấy cách kẻ mặt các nhân vật của nghệ thuật tuồng ở 3 miền cơ bản là giống nhau.

Một số mẫu mặt nạ tuồng do NSƯT Nguyễn Vĩnh Huế cung cấp.

* P.V: Sự kế thừa và phát triển cách kẻ mặt các nhân vật của nghệ thuật tuồng hiện nay như thế nào, thưa ông?

- N.V.H: Trong việc kế thừa và phát triển cách kẻ mặt các nhân vật của nghệ thuật tuồng, do trình độ hiểu biết của mỗi nghệ sĩ khác nhau nên việc kế thừa và phát triển cũng khác nhau, có khi đúng và có khi sai. Khi có một vở mới ra đời, xuất hiện một số nhân vật mới, các nghệ sĩ có trình độ hiểu biết sâu sắc về nghệ thuật tuồng thường lấy mẫu mặt nhân vật đã có, phù hợp với tính cách nhân vật mình đang đóng để kẻ.
 
Cũng có khi dựa vào những mẫu mặt đã có để tạo ra một mẫu mặt mới phù hợp với tính cách nhân vật mình đang đóng hơn. Ví dụ: nghệ sĩ Chánh Ca Đệ với mẫu mặt Tạ Ngọc Lân (trong tuồng Ngọn lửa Hồng Sơn). Theo quy định của nghệ thuật tuồng thì Tạ Ngọc Lân thuộc loại lão võ, nên khi đóng vai này,  các nghệ sĩ thường lấy mẫu mặt Quách An Công là tròng lõa đen để kẻ cho nhân vật mình đang đóng, nó phù hợp với tính cách nhân vật Tạ Ngọc Lân là trung can nghĩa khí, tính tình ngay thẳng, bộc trực…

Trước đây, nhờ tổ chức nghiên cứu, khai thác một số trích đoạn, một số vở tuồng truyền thống như tuồng Sơn Hậu, tuồng Ngọn lửa Hồng Sơn, tuồng Dương Chấn Tử, tuồng Võ Hùng Vương… nên đã tìm lại được một số mặt nạ nhân vật mà các bậc thầy truyền lại.  Rất tiếc, còn rất nhiều mẫu mặt nhân vật trong các vở tuồng khác chưa được khai thác nay đã mai một do các nghệ sĩ bậc thầy đã lần lượt ra đi.

Do đó, khi cần khai thác một vở tuồng truyền thống, diễn viên lúng túng không biết kẻ mặt nhân vật như thế nào nên dẫn đến tình trạng kẻ tùy tiện, không theo một nguyên tắc nào cả. Vì vậy, mặt nạ tuồng - linh hồn của từng nhân vật đã phần nào bị mai một dần theo thời gian.

* P.V: Cảm ơn NSƯT Nguyễn Vĩnh Huế về cuộc trao đổi này.

NGỌC HÂN (Thực hiện)