Gérard Chapuis: Góp nhặt mảnh vụn thời gian

Gérard Chapuis là bác sĩ người Pháp gốc Việt đang sinh sống tại Marseille (Pháp), thường được biết đến là nhà sưu tập cổ thư và cổ vật Việt Nam, bởi ông đam mê thú chơi này khi còn là sinh viên qua tranh ảnh, báo chí…

Gérard Chapuis

Cái tên Gérard còn được nhiều người nhớ hơn qua sự việc ông tham gia mua bức tranh Chiều tà của vua Hàm Nghi bán đấu giá tại Pháp vào ngày 24-11-2010, với mục đích “châu về hợp phố” cho người dân Việt Nam thưởng lãm (nhưng không thành). Mới đây, qua một số bài viết phản ánh về tình hình mỹ thuật hiện nay của Đà Nẵng và miền Trung, chúng tôi tình cờ nhận được thư liên lạc của Gérard.

“Tôi trở lại Việt Nam lần đầu vào năm 1994 và khởi đầu công việc sưu tập tem từ đấy. Một vài người bạn đã nêu nhận định ví von: “Cái cách mua tem của Gérard đã làm rung rinh thị trường tem hồi đó”. Giống như được hướng dẫn bởi “bản năng bảo tồn”, tránh để hiện vật văn hóa Việt Nam rơi vào tay người nước ngoài, tôi mong muốn lịch sử tem Việt Nam phải trong tay người Việt Nam…”. Mở đầu câu chuyện về mình, Gérard Chapuis đã nói với chúng tôi như vậy.

Gérard cũng nói rằng, ông đã gom được bộ sưu tập ấy trong lúc điều kiện kinh tế eo hẹp nhất, vì thử tưởng tượng nếu chờ tới bây giờ để bắt đầu thì món quý hiếm ấy chắc gì còn để mua. Gérard hiện có khoảng 40.000 tài liệu bưu hoa về Việt Nam qua các giai đoạn lịch sử. Trong đó, Gérard đã xuất bản một tập sách 46 trang, khổ lớn, có tựa đề Vietnam Essai d’Étude de la Taxe Anticapitaliste ou Frais Terminaux (Thuế chống tư bản, Avril 1983 à Mai 1991), được in bởi COLFRA (CLB khảo cứu về Bưu hoa (Philately/Tem) vào năm 1998.

Về nguyên nhân dẫn đến công việc sưu tập tranh, Gérard cho biết: “Tôi đến Pháp từ năm 1977, bắt đầu vào học lớp 11, lấy bằng tú tài, rồi đậu vào y khoa và học tại Marseille. Trong những thời gian rãnh rỗi, để vơi nỗi buồn tha hương, cách tốt nhất để hướng về quê hương là tôi tập Vovinam Việt võ đạo và tiếp tục học Hiệp khí đạo, sưu tập sách, bưu ảnh và bưu hoa (Philately)… Một ngày, tôi nhận ra, để đi tới con đường tận cùng của bộ môn sưu tập tem, dường như không thể không chú ý đến các tác phẩm mỹ thuật vốn đang bị lẩn khuất dưới lớp bụi thời gian.  Hơn nữa, đất nước Việt Nam qua những biến động lịch sử đã làm thị trường tranh càng thêm nhiễu nhương, lẩn lộn tranh thật, tranh giả. Do đó, bộ môn này với tôi trở nên một chuyên đề khó và trở thành hấp dẫn hơn. Đặc biệt, vài năm lại đây, tôi thấy hội họa trong nước có những bước chuyển đổi, dung nạp nhiều phong cách lạ. Nhưng điều đáng buồn là hội họa chúng ta lại hay bị nhái, hễ một người vẽ tranh bán được thì y như rằng nhiều họa sĩ khác lập tức nhái theo phong cách đó. Điều đó khiến hội họa thiếu những cái nhìn riêng biệt. Tôi cho rằng, do các họa sĩ này thiếu nội lực. Vì vậy, hội họa trong nước ít tìm ra được những gương mặt mới độc đáo. Khi nói chuyện về hội họa Việt Nam khả dĩ khiến người ngoại quốc quan tâm, quay đi quay lại cũng vẫn là vài đỉnh dốc cao: Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Sáng, Bùi Xuân Phái…”.

Một trong những bức tranh cũ mà Gérard mua lại.

Một trong những kỷ niệm ấn tượng nhất trong việc mua tranh sưu tập của Gérard, đó là lần ông quyết định mua những bức tranh cũ, bị bỏ quên của Mai Trung Thứ, Lê Phổ, Lê Thị Lựu qua những tấm ảnh chụp từ điện thoại. Khi phóng hình lớn lên, Gérard vô cùng thất vọng, bởi những vết loang lổ trên tranh. Đến chừng về nước, khi thực sự tiếp cận tác phẩm, ông mới thấu hiểu giá trị của nó và nhận ra đã tìm được phấn vàng dưới lớp bụi thời gian.

Trở lại câu chuyện “vụ đấu giá bức tranh Chiều tà của vua Hàm Nghi”, Gérard nói: “Tôi có duyên với mảnh vụn văn hóa Việt và có nhiều cơ may thỉnh những món vật hồn thiêng lịch sử về bầu bạn. Tuy nhiên, đến nay, như nhiều người đã biết về bức tranh Chiều tà của vua Hàm Nghi, nhân dịp 70 năm ngày mất của vua Hàm Nghi, tôi có ý định đem tranh về cho người dân Việt Nam thưởng lãm và nếu tranh không được bảo đảm an toàn tuyệt đối thì tranh sẽ không về Việt Nam. Tôi không nghe bất cứ tin tức gì về phía lãnh đạo tỉnh Thừa Thiên - Huế… Tôi không dám trách bất cứ ai, nhưng cứ coi là lỗi tại tôi quá nhiều tham vọng bảo vệ tranh và vì thế tranh không có duyên để trở về cố đô, mà lọt vào tay một người ẩn danh”.

Là người con tha hương, song luôn thiết tha hướng về cội nguồn văn hóa Việt, khi thực hiện bộ sưu tập, Gérard luôn nêu quan điểm, không phân biệt vấn đề thể chế chính trị, Bắc hay Nam, bởi văn hóa Việt là một cuốn sách toàn vẹn, không thể để thiếu một chương nào. Vì vậy, bộ sưu tập của Gérard rất đa dạng, từ chiếc mũ võ tướng nhà Trần thế kỷ thứ XIII tìm được ở sông Bạch Đằng, đến những tấm sơn mài của tướng Nguyễn Hữu Có tặng tướng Mỹ Lewis W.Walt, rồi cả bức thư viết tay của vua Duy Tân…

Hiện nay, bên cạnh công việc sưu tập cổ thư và cổ vật, Gérard còn chuyển ngữ sang tiếng Pháp một số tác phẩm khảo cổ về văn hóa và phong tục của Việt Nam. Ông cũng đang có kế hoạch biên soạn một tập sách về chuyên đề văn hóa và lịch sử miền Trung.

TRẦN TRUNG SÁNG