Gần Tết, ông chú bảo nên dựng cây nêu đón Tết ở nhà thờ ông bà để bọn trẻ biết tục lệ của làng quê, khiến tôi xúc động và lo lắng.
Muốn làm, phải “trang bị lại” kiến thức đã phai mờ về cây nêu. Rồi cây nêu thời hiện đại trên đất nước mình nữa! Chúng có ý nghĩa gì? Cần phải biết để vừa làm vừa giảng giải thêm cho mấy cháu…
Nhớ hồi nhỏ ở quê, ấn tượng của tôi về ngày Tết cổ truyền là cây nêu dựng ở đình làng. Cây tre thẳng và cao vút treo cờ phướn và cái giỏ tre đựng trầu cau, giấy vàng bạc, câu đối dựng trước sân đình. Ở xa cả cây số vẫn thấy cây nêu làng sừng sững...
Lớn lên, đọc chuyện cổ của Nguyễn Đổng Chi, mới biết tục trồng nêu là để ngăn trừ loài quỷ chiếm đất nước của con người. Con người chỉ làm thuê và nộp sản vật cho quỷ. Người phải cầu cứu đức Phật giúp đỡ.
Phật bảo con người đừng trồng lúa mà trồng khoai lang nên quỷ chỉ hưởng lá và dây khoai theo phương thức “ăn ngọn cho gốc”. Sang mùa sau quỷ lại chuyển qua phương thức “ăn gốc cho ngọn”. Phật lại dạy người trồng lúa, quỷ lại hỏng ăn nên tuyên bố “ăn cả gốc lẫn ngọn”. Phật bèn cho người giống cây bắp (ngô) để gieo trồng.
Quỷ ăn cả “gốc lẫn ngọn” nên người được tất cả trái bắp mang về làm lương thực. Tức tối, quỷ lấy lại đất đai không cho người canh tác nữa… Từ đó, hằng năm vào dịp Tết là những ngày quỷ từ biển vào thăm đất liền thì người ta trồng cây nêu để quỷ không bén mảng đến chỗ người cư ngụ. Trên nêu có treo khánh đất, chuông gió có tiếng động phát ra khi có gió để bọn quỷ tránh đi. Ngọn cây nêu còn buộc một bó lá dứa hoặc cành đa cho quỷ sợ.
Người ta còn vẽ hình cung tên hướng mũi nhọn về phía đông và rắc vôi bột xuống đất trước cửa ra vào trong những ngày Tết để cấm cửa loài quỷ…
Cây nêu thường được dựng vào ngày 23 tháng Chạp âm lịch là ngày Táo quân về trời. Truyền thuyết cho rằng, từ ngày này, ma quỷ thường nhân cơ hội về quấy nhiễu. Từ lễ dựng nêu cho đến ngày hạ nêu vào mồng 7 tháng Giêng. Lễ thượng nêu phải có bàn cúng trang nghiêm để cầu mưa thuận gió hòa, tổ tiên độ trì cho con cháu…
Ngày nay, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, phục dựng cây nêu giữa bầu trời là để cầu may mắn, bỏ qua những điều muộn phiền, những hơn thua, tranh giành trong cuộc sống và hòa lòng cùng thiên nhiên đất trời.
Cây nêu ngày Tết vì vậy mang ý nghĩa “tống cựu nghinh tân”. Với ý nghĩa đó, cây nêu là một thân cây tre thẳng, còn nguyên ngọn, gốc rễ được dựng ở khoảng đất trống; dưới ngọn tre được buộc một dải vải điều có ghi những lời cầu nguyện hoặc lời chúc năm mới theo kiểu câu đối chữ Nho hoặc lời chúc mừng bằng quốc ngữ. Một cái giỏ tre đựng cau, trầu, rượu và các phẩm vật khác theo phong tục từng vùng miền. Cây tre biểu tượng cho sức mạnh và tâm hồn Việt Nam, vững vàng trong mưa gió, giông bão…
Hôm ra đảo Lý Sơn, tôi hỏi các cụ già về cây nêu. Cụ Trương Đạt gần 90 tuổi kể, từ lâu cây nêu truyền thống ở xã An Hải vẫn được thực hiện vào đêm đưa ông Táo về trời. Nửa đêm 23 tháng Chạp, tại Âm Linh tự, bên cạnh đình cổ xã An Hải, là nơi thờ phụng các bậc tiền nhân anh dũng hy sinh khi tự nguyện gia nhập đội hùng binh Hoàng Sa hàng trăm năm trước, người dân tụ tập đông đúc để chuẩn bị lễ cúng dựng nêu ngày Tết.
Đến gần sáng, cây nêu được dựng lên trước sân Âm Linh tự. Cây nêu đảo Lý Sơn có gắn biểu tượng con chim công, theo tín ngưỡng dân gian miền biển là để đuổi yêu trừ ma quỷ: “Nghinh xuân - mộc điểu - thượng kỳ” bên cạnh lá cờ Tổ quốc cùng một lá cờ hội lớn. “Từ xưa đến giờ, Tết nào cũng dựng nêu như vậy!” cụ Đạt nói. Một nhà giáo người Quảng Ngãi cùng đi với tôi ra Lý Sơn giải thích thêm: “Biểu tượng con chim công được treo trên thân cây nêu với hy vọng xua đi những gì kém may mắn, cầu trời yên biển lặng để có một năm mới an cư lạc nghiệp, gọi là Nhất điểu…”.
Tại đô thị cổ Hội An, cây nêu ngày Tết năm nào cũng có. Từ 4 năm nay, hội thi dựng nêu để thu hút du khách và giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ đã được tổ chức do một ban “Phục dựng cây nêu ngày Tết kết hợp nghệ thuật sắp đặt lồng đèn” thuộc Trung tâm Quản lý và bảo tồn di sản chủ trì và hướng dẫn các nội dung, thời gian hoạt động. Ông Trương Văn Bay, Phó Chủ tịch UBND TP. Hội An, cho biết thời gian dựng nêu từ 29 tháng Chạp đến mồng 7 tháng Giêng tại gần 50 địa điểm là các di tích, đình, miếu, nhà thờ tộc, cơ quan, đơn vị. Trên cây nêu Hội An còn có một tấm vỉ hình ô vuông được đan bằng nan tre gồm 4 nan dọc và 5 nan ngang biểu tượng cho “tứ tung ngũ hành”...
Vậy là trước nhà thờ tổ tiên tôi từ vài năm nay đã có cây nêu đón chào năm mới có gắn thêm một phong linh bằng trúc. Bọn trẻ con thích thú ra mặt khi nghe giải thích ý nghĩa cây nêu. Bọn thanh niên nam nữ ngày mồng một Tết đi ngang qua, nghe tiếng ống trúc vang xuống đã dừng lại, ngước nhìn, gật đầu tán thưởng.
Trong số đó, có đứa cháu làm việc ở huyện đảo Hoàng Sa từ Đà Nẵng về quê ăn Tết, hỏi: “Chú dựng nêu để bảo vệ biển đảo à?”. “Sao vậy?”, tôi hỏi lại. Đứa cháu nói: “Ngày xưa, ông Táo về trời, bọn quỷ ngoài biển hay lợi dụng vào đất liền cướp phá đất liền. Còn bây giờ có kẻ cũng đang lăm le ngoài biển với cái lưỡi bò của chúng đang đe dọa lãnh thổ của mình đó chú”.
Tôi giật mình sau câu nói của đứa cháu họ. Thì ra, với cháu tôi, cây nêu ngày Tết còn gợi lại một câu chuyện thời sự quan trọng về Biển Đông.
TRƯƠNG ĐIỆN THẮNG
