Cây Bạch đồng nữ, có tên khoa học Cleradondron fragans (Vent), ngoài ra còn có tên mò trắng, bấn trắng, mò hoa trắng…, là loài cây nhỏ, cao từ 1 - 1,5m. Lá mọc đối, có hình trứng dài 10-20cm, rộng 8-18cm, đầu nhọn, phía cuống hình tim hay hơi phẳng, mép có răng cưa to, thô. Mặt trên màu sẫm hơn, có lông ngắn, mặt dưới nhạt màu hơn, gần như bóng, trên các đường gân hơi có lông mềm. Cuống lá dài khoảng 8cm.
 |
| Lá và hoa Bạch đồng nữ. |
Hoa của Bạch đồng nữ màu trắng ngà, có mùi thơm; hoa mọc thành hình mâm xôi gồm nhiều tán. Đài hoa hình phễu, phía trên xẻ thành 5 thùy, hình 3 cạnh tròn. Tràng hoa hình ống nhỏ, có 4 nhị đính trên miệng ống tràng cùng với nhụy vượt quá tràng hoa. Vòi nhị thường ngắn hơn chỉ nhị; bầu thượng dạng hình trứng. Quả hạch gần dạng hình cầu, dính với đài tồn tại bao ở ngoài.
Hoa nở vào tháng 7-8 và quả chín vào tháng 9-10. Cây mọc hoang ở nhiều nơi, cả vùng núi lẫn đồng bằng. Bộ phận dùng làm thuốc là rễ và lá; thu hái lúc cây đang và sắp ra hoa, sấy khô phơi âm can (phơi khô trong mát, nơi có nhiều gió, không phơi ra nắng), hoặc có thể cùng rễ rửa sạch, phơi khô dùng dần.
Theo Đông y, Bạch đồng nữ có vị đắng nhạt, tính mát, có tác dụng thanh nhiệt, lương huyết, giải độc, khu phong, trừ thấp, tiêu viêm.... Bạch đồng nữ thường được dùng để chữa bệnh ở phụ nữ như: Khí hư bạch đới, kinh nguyệt không đều hoặc chữa mụn nhọt lở ngứa, gân xương đau nhức, mỏi lưng, huyết áp cao…
- Chữa đau bụng kinh: Lá bạch đồng nữ, hương phụ, ích mẫu, ngải cứu, mỗi vị 6g; nước 300ml, sắc trong nửa giờ, chia 2-3 lần uống trong ngày, có thể cho thêm ít đường cho dễ uống. Uống trước khi có kinh khoảng 10 ngày, sau đó có thể uống liền từ 2-3 tháng, giúp cho khí huyết lưu thông.
- Chữa khí hư bạch đới: Bạch đồng nữ, ích mẫu, ngải cứu, hương phụ, trần bì, mỗi vị 10g, sắc uống ngày 1 thang. Uống liền 2-3 tuần sau chu kỳ kinh nguyệt. Dùng nhắc lại liệu trình thứ hai vào sau kỳ kinh tháng sau.
- Chữa rối loạn kinh nguyệt, kinh không đều, có kinh đau bụng: Lá bạch đồng nữ, hương phụ, ngải cứu, ích mẫu, mỗi vị 10-12g (khô). Sắc uống ngày 1 thang, có thể cho thêm ít đường cho dễ uống. Uống sau khi hết kinh độ 5-7 ngày và uống liền 2-3 tuần.
- Chữa vàng da và niêm mạc, nhất là niêm mạc mắt bị vàng thẫm, kiểm nghiệm nước tiểu có sắc tố mật: Rễ bạch đồng nữ hoặc xích đồng nam (hoa màu đỏ), sắc uống.
- Chữa thấp khớp, sưng nóng đỏ đau thuộc thể nhiệt: Bạch đồng nữ 80g, dây gắm 120g; các loại cây khác như đơn tướng quân, đơn mặt trời, đơn răng cưa, cà gai leo, cành dâu, cây tầm xuân - mỗi vị 8g. Sắc chia 2 lần uống.
DS. MỸ NỮ
