27 tuổi, Kesey (1935-2001) đã trở nên nổi tiếng khi viết kiệt tác Bay trên tổ chim cúc cu - một “viên ngọc quý của văn học thế giới cuối thập niên 60, đầu thập niên 70”. Câu chuyện về cuộc đời của nhân vật Mc Murphy bị “giam giữ” trong bệnh viện tâm thần đã lãnh đạo những bệnh nhân làm cuộc nổi loạn - Đó chính là khát vọng tự do và cũng chính là “tiếng gầm phản kháng chống lại các quy tắc xã hội phàm tục mà kẻ cai trị vô hình đã áp đặt lên”.
 | |||
Nhưng chính trong những ngày ở đó, cái phần tốt đẹp yêu tự do, thích tung hoành của hắn đã làm nên một cuộc cách mạng, tạo ra mối liên kết giữa những thân xác yếu ớt, những trí não bị tổn thương, nhắc họ nhớ về cá tính, về chính mình hoặc về những kẻ đã-từng-là-mình. McMurphy đã chính thức trở thành “người hùng” trước đám bệnh nhân khi làm đảo lộn trật tự, những nguyên tắc và quy định mà y tá trưởng khét tiếng Ratched đã đặt ra trong Liên hợp - nơi có những kẻ được coi là thứ phẩm của xã hội và không thể chạy chữa. Sự nổi loạn đó thách thức trật tự đạo đức giả mà Liên hợp áp đặt. Cuộc chiến bất cân sức bắt đầu. Và rồi đúng như cuộc đời, kẻ yếu đã không thể thắng. Số phận của McMurphy, của Thủ lĩnh Bromden và rất nhiều bệnh nhân khác từ đây cũng được định đoạt. Nhưng rốt cuộc, tất cả họ đều tìm thấy cho mình điều từ lâu vẫn đau đáu khát khao, theo cách này hay cách khác, dưới hình thức này hay hình thức khác: Tự do!
Được nhìn nhận là “viên ngọc quý của văn học thế giới cuối thập niên 60, đầu thập niên 70”, Bay trên tổ chim cúc cu là tác phẩm nên đọc với bất cứ ai yêu thích văn chương. Bối cảnh của câu chuyện chỉ gói gọn trong một bệnh viện tâm thần nhưng đó chính xác là một xã hội thu nhỏ, nơi tất cả quyền lực nằm trong tay nữ giới, nơi bản năng giới tính của con người bị kìm hãm đến khô kiệt, nơi mỗi cá nhân bị điều khiển và giám sát bằng những cơ chế lạnh lẽo đến vô tri và nơi ý niệm về người bình thường - người không bình thường không được phân định rõ ràng. Được tạo nên từ những trang văn vừa sảng khoái vừa bi thương, Bay trên tổ chim cúc cu đã chạm tới những câu hỏi phức tạp nhất về tự do và khuôn khổ, cá nhân và hệ thống, bình thường và bất thường, sự tỉnh táo và điên loạn... Rất nhiều vấn đề gai góc của thời đại lúc bấy giờ đã được đặt ra thông qua một lối kể chuyện rất khác biệt, Ken Kesey chứng tỏ tài năng bậc thầy của mình bằng bút pháp khắc họa nhân vật sống động, biểu cảm, giàu hình tượng.
Bay trên tổ chim cúc cu có sức mạnh của một tác phẩm không thể bị lãng quên. Được chuyển thể thành phim, Bay trên tổ chim cúc cu nằm trong top 20 của 100 bộ phim xuất sắc nhất nước Mỹ. Với vai nhân vật chính trong phim, Jack Nicholson đoạt giải Oscar nam diễn viên chính xuất sắc nhất năm 1975. Bay trên tổ chim cúc cu cũng là phim đã đoạt hơn 10 giải khác ở lễ trao giải Oscar cùng năm và nhiều giải ở một số Liên hoan phim khác.
Nguyên Khang
(*) Tựa gốc: One flew over the cuckoo’s nest. Dịch giả: Nguyễn Anh Tuấn - Lê Đình Chung. NXB Văn học và Công ty Văn hóa&Truyền thông Nhã Nam ấn hành quý 3-2010.
