Đà Nẵng là một trong những địa phương có nhiều “duyên nợ” với các vua chúa nhà Nguyễn. Người ta nói nhiều về sự hiện diện của các chúa Nguyễn và vua Nguyễn tại vùng đất này, khi họ đi “tuần du” tại đây. Nhiều truyền thuyết, chuyện kể dân gian nói về mối liên hệ giữa vương triều Nguyễn với đất Hàn xưa cũng vì thế mà thêm nhiều. Tuy nhiên, liệu có hay không một mối tình diễm lệ giữa vua Gia Long và bà Lê Thị Răm tại làng An Hải? Bờ biển phía Đông của Đà Nẵng hồi đầu thế kỷ 20. Tại Đà Nẵng, có người không biết căn cứ vào tài liệu nào, đã dựng lên một “chuyện kể dân gian” về đoàn tuần du của chúa Nguyễn Phúc Côn cùng con trai là Nguyễn Phúc Ánh (sau này là vua Gia Long) tại bến đò An Hải và mối tình diễm lệ với cô lái đò Lê Thị Răm như sau: “Cuối năm 1775, chàng công tử Nguyễn Phúc Ánh, con của Nguyễn Phúc Côn, tuổi tròn 14 (thực ra chưa đầy 13 tuổi – TG), nhân chuyến du hành Quảng Nam, cơ duyên gặp cô lái đò Lê Thị Răm 16 tuổi (tuổi Canh Thìn - 1760), quê làng An Hải, là cháu bốn đời của Hương tiến tham nghị Lê Cảnh. Cô lái đò có cơ duyên chèo thuyền đưa công tử Ánh đến tham quan phố Hội An và đảo Yến (Cù lao Chàm). Thế rồi năm 1776, tình hình chiến sự thay đổi cục diện, chúa Nguyễn bèn bỏ kinh thành Phú Xuân vào Nam, cô lái đò Lê Thị Răm theo tình quân vào Nam. Năm 1778, bà sanh được hoàng tử đặt tên là Nguyễn Phúc Cải. Bởi vì bà có tên là Răm nên đặt tên con là Cải cùng loài rau cay. Còn đối với Nguyễn Phúc Ánh, nhằm kỷ niệm mối tình đẹp của hai người trên đất Quảng, lại sanh cho mình một hoàng tử nên đã ban tặng cho bà là “Phi Yến” (kỷ niệm về đảo Yến); đặt tên con là Nguyễn Phúc Hội An. Thế rồi, trong một lần vì can gián vua Gia Long không nên nhờ thực dân Pháp giúp mình đánh lại quân Tây Sơn nên Lê Thị Răm đã bị ông giết chết; còn hoàng tử Cải vì kêu khóc thảm thiết nên bị vứt xuống biển, xác trôi vào bãi Cỏ Ống tại Côn Đảo. Cũng tác giả giai thoại trên, còn dẫn ra một câu ca cũ như một sự minh chứng cho “bia miệng” về số phận của những nhân vật này:
Quan Tuần phủ Quảng Nam tiếp Phái bộ Simon tại cửa Hàn năm 1862. Gió đưa cây cải về trời Rau răm ở lại chịu đời đắng cay
Trước hết cần thấy rằng: Thời điểm 1775, quân Trịnh tiến công thành Phú Xuân, Định vương Nguyễn Phúc Thuần cùng gia quyến bỏ Huế chạy vào trú tại Hành Dinh - Bến Giá (nay thuộc làng Trường Định, xã Hòa Liên, huyện Hòa Vang), để rồi sau đó ít lâu, lại nghe tin quân của anh em Tây Sơn đang tiến ra đến cửa Kỳ Hà (nay thuộc thành phố Tam Kỳ), Định vương bèn cùng gia quyến từ Cửa Hàn chạy trốn vào Nam. Trong một tình thế hiểm nghèo như vậy: phía Bắc quân Trịnh đang tiến gấp; phía Nam quân Tây Sơn đang hùng dũng tiến ra, liệu Định vương Nguyễn Phúc Thuần có dám đi “tuần du” hay để người con trai mới 13 tuổi đầu của mình đi rong chơi đây đó?
Lại nói, Nguyễn Ánh sinh ngày 8-2-1762, nếu căn cứ vào năm “tuần du” như chuyện vừa dẫn thì ông mới 13 tuổi, chưa có vương vị gì, lại đi với vua cha, lẽ nào lại “sang đò” tùy tiện đến vậy? Liệu Định vương có dám để một cô gái 16 tuổi chèo thuyền đưa một đứa bé 13 tuổi rong ruổi vào Hội An, ra đến Cù lao Chàm để chơi, đến mức nẩy sinh tình cảm yêu đương? Ở đây cũng cần nói thêm một chi tiết, nhiều nhà nghiên cứu lịch sử khẳng định rằng, ở thời điểm truyền thuyết nêu ra, Nguyễn Ánh chưa bao giờ có mặt tại Côn Đảo cả. Lại thêm, theo Nguyễn Phúc Tộc thế phả do Hội đồng trị sự Nguyễn Phúc Tộc biên soạn, Nhà Xuất bản Thuận Hóa ấn hành năm 1995, thì Nguyễn Ánh có tất cả 21 bà vợ, 13 hoàng tử và 18 hoàng nữ. Thế phả đã ghi rõ họ tên, lai lịch từng bà, nhưng không thấy có ai tên là Răm (Lê Thị Răm) hay thụy là Phi Yến, cũng như không có hoàng tử nào tên là Cải hay Nguyễn Phúc Hội An cả!
Riêng về câu ca dao “Gió đưa cây cải…” vừa nêu, ai đã từng đọc cuốn “Việt Nam phong sử” (xuất bản năm 1914) của Tiểu cao Nguyễn Văn Mại thì sẽ thấy ông chú giải câu ca trên chẳng ăn nhập gì với… đất Hàn. Câu ca là sự diễn tả nỗi niềm của vợ Lê Chiêu Thống là bà Hoàng thái hậu và cung phi của ông là Nguyễn Thị Kim, trong lúc họ “tỵ nạn” bên Trung Quốc, sau khi “rước voi về giày mả tổ” đưa quân Thanh vào Việt Nam, bị Quang Trung đánh cho tan tành mà thôi.
Theo chúng tôi, đây chỉ là câu chuyện gán ghép, mỗi địa phương thêu dệt một vẻ, riêng mối tình giữa vua Gia Long và bà Lê Thị Răm vừa dẫn, được cho xuất phát từ Đà Nẵng nhằm làm cho vùng đất Cửa Hàn thêm phần huyền thoại hoặc cũng có thể nhằm “hợp thức hóa” một khía cạnh nào đó của người kể câu chuyện này mà thôi!
Lưu Anh Rô
