Dân gian Chăm có truyện cổ “Đi tìm học bán vợ” rất độc đáo. Để thử thách ý chí người học, ông thầy đã đòi hỏi đồ đệ dâng từ cặp trâu cho đến mẫu ruộng, dâng cả đứa con trai duy nhất để chăn trâu. Người học trò tương lai kia đều chịu tất. Đến khi ông thầy đòi đến bà vợ qua nhà thầy phục vụ, người học kia chần chừ một lát, sau đó cũng chấp nhận.
- Ta và con chỉ tập trung vào chuyện học thôi, ông thầy nói.
Sau 3 năm dùi mài, ông thầy trả cho trò từ mẫu ruộng sang đứa con và cặp trâu, rồi người vợ. Khi đó, đồ đệ quyết ở lại với thầy. Ông thầy nói:
- Con phải từ bỏ ta, chỉ khi từ bỏ ta, con mới có thể trở thành thầy.
Truyện cổ dân gian đã dạy ta triết lý về học. Học, không phải để mưu lợi mà để biết. Chỉ học như vậy, bạn mới đạt đến minh triết thực sự. Thầy, không buộc trò phải làm nô lệ mình, nô lệ vật chất, nhất là nô lệ tinh thần. Khi trò đã khôn lớn, hãy bỏ thầy mà đi. Hãy đi một mình, và Thầy phải đuổi đi, để trò dám và biết đi một mình.
Ở một chân trời khác, Khổng Tử quan niệm về học rất khác, độc đáo không kém.
“Ham đức Nhân mà không ham học thì bị che lấp là ngu muội; ham đức Trí mà không ham học thì bị che lấp là phóng đãng; ham đức Ngay thẳng mà không ham học thì bị che lấp là gắt gao, mất lòng người; ham đức Dũng mà không ham học thì bị che lấp là loạn động”:
Tạm lý giải như sau:
- “Ham đức Dũng mà không ham học thì bị che lấp là loạn động”:
Dấn mình vào đời, dũng rất cần thiết. Dũng, ta mới dám làm những việc mà người bình thường không dám làm. Dũng, ta hy sinh bản thân ta để phụng sự cộng đồng. Dũng tạo anh hùng. Thế nhưng dũng cảm mà thiếu trí tuệ thì sự tai hại của nó khôn lường. Suốt dòng lịch sử, loại dũng kia đã đẩy nhân loại rơi vào biển đau khổ không kể xiết.
- “Ham đức Ngay thẳng mà không ham học thì bị che lấp là gắt gao, mất lòng người”:
Ngay thẳng, chân thật là quý, trong thế giới nhiều xảo trá, lừa lọc. Đây là đức tính đáng trân trọng. Nhưng nếu ta chỉ nhấn vào Ngay thẳng thôi mà không học, ta thiếu đi tầm nhìn xa trông rộng, ta chỉ thấy quanh bản thân ta và khuôn rào làng ra mà không thể nhìn ra ngoài. Sự ngay thẳng như thế dễ làm ta gay gắt, mất đi tính Nhân.
- “Ham đức Nhân mà không ham học thì bị che lấp là ngu muội”:
Lòng thương người, đức từ bi hỉ xả, tình nhân ái là điều cao đẹp. Đạo sư, nhà sáng lập tôn giáo khắp thế giới bỏ cả đời để vun đắp và truyền giảng nó đến mọi người. Nhưng Nhân và không có trí tuệ hỗ trợ, kẻ Nhân không biện biệt đúng sai nên rất dễ bị thao túng, lợi dụng. Rồi chính Nhân kia cũng sẽ bị hại.
Nên Nhân cần đi kèm với Trí.
- Cuối cùng, “Ham đức Trí mà không ham học thì bị che lấp là phóng đãng” là mệnh đề đáng suy ngẫm. Đã Trí mà còn học nữa là sao? Chắc chắn Đức Khổng nhấn đến học làm người. Trí không là tri thức uyên bác mà là trí tuệ, sự hiểu biết, tinh thần minh triết đối nhân xử thế.
Có Trí rồi cũng cần phải học. Bởi kẻ có trí hay sinh tính ỷ lại, ta xem thường người ít tri thức hơn ta, ta sanh tâm ngạo mạn coi trời bằng mâm, coi người bằng con nhái. Chính hạng người này cần học hơn ai cả, Khổng Tử nói thế. “Dũng bất trí”, Dũng chỉ có thể điều hành vạn quân tàn phá một đất nước, ngược lại nếu “Trí bất nhân”, Trí có khả năng hủy hoại cả tinh thần và tư tưởng con người nhiều thế hệ.
Bốn đức tính như bốn chân kiềng nâng đỡ sinh thể mang tên con người đi giữa con đường lớn trong trời đất. Làm thành một Kẻ Đại trượng phu gánh vác việc đời. Không riêng nhấn vào đức tính nào bất kỳ mà - hài hòa, để cả bốn đức tính kia cũng hỗ trợ nhau. Còn nếu muốn chọn một, bậc Vạn tuế Sư biểu không ngần ngại chọn đức… NHÂN. Không phải không nguyên do, khi Đức Khổng yêu Nhan Hồi là thế.
Bạn sở hữu cả ba đức tính kia, tôi luyện thật tinh chúng, nhưng thiếu NHÂN thì coi như mất hết, đó là điều chắc chắn: Bạn hết còn là CON NGƯỜI theo đòi hỏi tối thiểu.
Inrasara
