Quý hồ tinh, bất quý hồ đa

Sự nghiệp văn học của nhà văn Kim Lân không đồ sộ nhưng rất đặc sắc và khó trộn lẫn. Ông là mẫu nhà văn của “quý hồ tinh, bất quý hồ đa” (quý ở sự tinh, chứ đừng quý ở sự nhiều). Năm nay sẽ diễn ra nhiều hoạt động kỷ niệm 100 năm ngày sinh của ông. Tháng 10, Hội Nhà văn Việt Nam dự kiến tổ chức trang trọng sự kiện này.

Nhà văn Kim Lân. (Ản

Tôi vừa trở lại xóm Hạ Hồi (quận Hoàn Kiếm, Hà Nội). Mỗi lần đi qua ngôi nhà số 6, tôi đều bước thật chậm. Đây là căn nhà từng gắn bó với nhà văn Kim Lân trong những năm tháng cuối đời. Cũng chính tại căn nhà nhỏ này, nhà văn Kim Lân đã tiếp rất nhiều bạn văn, bạn viết gần xa, già có, trẻ có. Tôi cũng đã may mắn đôi ba lần được chuyện trò với ông trong căn nhà này. Ấn tượng của tôi về Kim Lân, đó là một người đàn ông biết thấu sự đời, nhưng ít nói.

Căn nhà gắn bó với Kim Lân bây giờ có chủ mới, với nhiều đổi khác, nhưng đi qua đây trong một buổi sáng những cơn gió gọi mùa thu tới không hiểu sao tôi vẫn như thấy nhà văn Kim Lân ngồi trong thinh lặng bên bộ bàn ghế gỗ, nhìn ra hư vô phía trước. Ông đã ngồi đó, tay bó gối, từ bao lâu rồi. Mắt ông nhìn mà như không; bên cạnh ông, có một cái điếu bát và con chó vàng…

Nhà văn Kim Lân tên thật là Nguyễn Văn Tài, sinh ngày 1-8-1920 tại thôn Phù Lưu (còn có tên gọi làng chợ Giầu), xã Tân Hồng, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Cuộc sống của Nguyễn Văn Tài từ nhỏ đã có nhiều mặc cảm, khó khăn. Họa sĩ Thành Chương - con trai nhà văn Kim Lân cho biết: “Thầy tôi chọn bút danh Kim Lân vì từ khi còn trẻ, cụ rất mê tuồng. Trong vở tuồng Sơn Hậu, cụ mê nhân vật Đổng Kim Lân nên khi viết văn, cụ lấy bút danh Kim Lân”.

Nhà nghèo, hồi nhỏ, cậu bé Tài chỉ học đến lớp nhất, rồi phải đi phụ việc cho các thợ đàn anh (sơn quốc, khắc tranh bình phong). Trước Cách mạng Tháng Tám, chàng thanh niên Nguyễn Văn Tài nhiều năm sống trong cảnh đói nghèo và chính những trải nghiệm đó là chất liệu cho những trang văn của nhà văn Kim Lân sau này.

Sinh thời, nhà văn Kim Lân bày tỏ: “Là con một người vợ lẽ, nhà nghèo, tôi làm thợ sơn guốc, ít học, đang học dở dang thì bỏ. Tôi thấy bạn bè tài năng không hơn gì mình, nhưng là con nhà giàu, có điều kiện học hành tử tế, làm chuyện này chuyện nọ, cuộc sống khá tử tế. Còn tôi nếu cứ mãi làm anh thợ sơn guốc ở làng thì khổ thật, chết thật, tủi cho thân phận mình quá. Tôi đâm tự ái. Tôi muốn phải làm cái gì đó được như họ, hay hơn họ, nên tôi thử bắt tay ngồi viết”.

Đầu những năm 40 của thế kỷ 20, Kim Lân bắt đầu có những truyện ngắn đầu tiên được in. Hồi đó, các tác phẩm của ông như Đứa con người vợ lẽ, Đứa con người cô đầu, Người kép già, Con mã mái… đăng trên Tiểu thuyết thứ bảy và Trung Bắc chủ nhật nhận được sự chú ý của bạn đọc, bạn viết.

Đến năm 1944, Kim Lân tham gia Hội Văn hóa cứu quốc. Cũng từ đấy, cái tên Kim Lân nổi bật trên văn đàn với giọng văn chỉn chu, sắc bén; với những đề tài độc đáo như tái hiện sinh hoạt văn hóa thôn quê - đấu vật, chọi gà, thả chim, những chuyện vui buồn sau lũy tre làng... Bằng những tác phẩm như Vợ nhặt, Làng, rồi Con chó xấu xí, Nên vợ nên chồng, nhà văn Kim Lân thật sự khẳng định tài năng văn chương của mình; đồng thời những tác phẩm đi sâu vào những số phận thiệt thòi, những kiếp người cùng khổ ấy đã sớm đưa Kim Lân trở thành một trong những tên tuổi không thể không nhắc đến trong lịch sử văn học Việt Nam hiện đại.

Đọc tác phẩm của Kim Lân, thấy bóng dáng của ông, gia đình và làng quê nơi ông sinh ra, của những kiếp sống lầm than thời bấy giờ. Chính Kim Lân từng thừa nhận: “Truyện Làng tôi viết về làng Chợ Giầu, nhưng chẳng có ai là Lão Hai cả. Lão Hai chính là tôi. Viết đi viết lại hình như cuối cùng câu chuyện cũng là mình.

Từ tình cảm đến lời ăn tiếng nói, tính nết, cách xử sự việc đời của nhân vật, đều chính là mình”. Hay trong tuyện ngắn đầu tay Đứa con người vợ lẽ, nhà văn Kim Lân cũng phản ánh chính nỗi cơ cực tủi hờn của mẹ con mình. Sinh thời, ông kể: “Mẹ tôi là vợ ba của bố tôi, lại là dân ngụ cư quê gốc Kiến An, Hải Phòng, làm thợ cấy phiêu bạt khắp nơi. Cho nên, mẹ bị gia đình chồng hết sức coi thường.

Mẹ hầu hạ như một vú em trong nhà. Không ai xem mẹ là vợ của bố cả. Những người con hai vợ lớn của bố gọi mẹ tôi là “chị Tam”. Hồi nhỏ, tôi cứ đinh ninh Tam là tên thật của mẹ, không hề biết do mẹ tôi là bà Ba. Sau Cách mạng Tháng Tám, tôi mới biết mẹ tên là Náng (ông ngoại tôi tên Nếnh), dì tôi tên Mủng. Dì Mủng cũng là nhân vật dì Hân trong truyện Người chú dượng của tôi. Nếnh, Náng, Mủng - chỉ cái tên thôi cũng thấy cái thân phận thấp hèn, trôi nổi của dân ngụ cư lúc đó”.

Một góc không gian “Cõi Kim Lân” ở Việt Phủ Thành Chương. Ảnh: H.T.P

Theo Kim Lân, tất cả những truyện Vợ nhặt, Ông lão hàng xóm, Con chó xấu xí, ông viết đều dựa trên nền sự thật. Còn những truyện khác, hầu hết là ông hư cấu.

Kim Lân suy nghĩ nhiều, ý tưởng nhiều, nhưng viết ra thì hình như có một trở lực nào đó. Hơn nữa, ông là người kỹ lưỡng với chữ và chỉ viết từ gan ruột, không chấp nhận sự giả tạo trong văn học. Thành thử, người ta thấy Kim Lân “gác bút” khá sớm, khoảng sau năm 1960. Khi đó, ông mới ở tuổi 40.

Giờ đây, nhìn lại thì thấy những tác phẩm của nhà văn Kim Lân không đồ sộ. Ngoài những tác phẩm cho người lớn, ông có viết một vài truyện cho thiếu nhi, và một số bài viết về bạn văn, nghề văn. Nhưng Kim Lân là vậy. Khi đã lên tới đỉnh của sự nghiệp, ông biết nên dừng lại.

Kim Lân từng quan niệm: “Lắm lúc tôi thấy văn chương là một thứ đạo, đạo làm người, như một thứ tôn giáo. Mà tôn giáo nào cũng đòi hỏi sự thương yêu giữa con người với con người, đòi con người có quyền làm người, bình đẳng, tự do, bác ái. Mỗi người truyền một cách, nhưng cuối cùng con người vẫn thương yêu nhau và làm cho con người có tư cách, có nhân phẩm, tài năng để đánh giá đúng và chống lại bạo ngược, cường quyền, áp bức. Cũng như các ngành nghệ thuật khác, văn chương còn là một thứ giải trí. Làm cho người ta vui thích, yêu đời, thư giãn sau những mệt mỏi, như thế cũng là ích lợi, là nhân văn cho người thưởng thức”.

HOÀNG THU PHỐ