Thăng trầm tháp cổ Bằng An

Tháp cổ Bằng An thuộc địa phận phường Điện An, thị xã Điện Bàn (tỉnh Quảng Nam) sừng sững, dáng vóc uy nghi và có sức sống diệu kỳ dù tồn tại nhiều thế kỷ. Đây là ngọn tháp được cho có lối kiến trúc điêu khắc rất lạ của Chămpa còn lại đến ngày nay.

Mặt tiền tháp Bằng An. Ảnh: THÁI MỸ

Tháp Bằng An được xây bằng gạch thẻ theo hình bát giác, mang dáng Linga, một biểu tượng về đặc tính dương, thẳng đứng còn lại duy nhất ở Việt Nam. Tháp Bằng An đã được nhà nước xếp hạng di tích cấp quốc gia vào ngày 21-1-1989.

Giá trị văn hóa, tín ngưỡng, tâm linh của nền văn minh Chămpa

Tổng thể toàn bộ mặt bằng tháp Bằng An (tiền sảnh và đền thờ) làm nhiều người liên tưởng đây là hình ảnh của Yoni, biểu tượng về đặc tính âm. Mối kết hợp giữa Linga - Yoni trở thành sự sáng tạo của vị thần tối cao Shiva. Tháp cao 21,5 mét, mỗi cạnh 4 mét, riêng thân tháp dài 12,7 mét được bọc kín, chỉ có một lối đi vào từ hướng đông qua tiền sảnh dài 6 mét, rộng 1,55 mét, chóp tháp thon, nhọn, bên trong thờ thần Shiva nhưng nay chỉ còn bệ thờ. Phía trước tiền sảnh có tượng hai linh vật bằng đá gồm voi và sư tử, biểu tượng cho sức mạnh và lòng dũng cảm.

Có một số truyền thuyết về tháp cổ Bằng An, trong đó phải kể tới chuyện về nguyên nhân ra đời của ngôi tháp. Chuyện kể rằng, hồi xưa dân tộc Việt - Chăm sống với nhau đoàn kết, thủy chung. Hai dân tộc anh em muốn để lại cho đời sau một kiến trúc gì đó thật ý nghĩa. Họ tổ chức cuộc thi xây tháp và phần thắng sẽ dành cho dân tộc nào xây tháp nhanh, cao và đẹp hơn. Cuộc thi diễn ra rầm rộ với nhiều hoạt động vui như hội làng. Người Việt dựng tháp bằng tre với nhiều tầng nấc cao vút, đẹp đẽ. Còn người Chăm xây dựng tháp bằng gạch. Tháp của dân tộc Việt cao, đẹp và hoàn thành nhanh hơn tháp người Chăm nên giành phần thắng, song do làm bằng tre nên bị mục nát rất sớm, còn tháp Bằng An tồn tại cho đến ngày nay…

Nhà nghiên cứu người Pháp H. Parmentier từ đầu thế kỷ XX khẳng định: Tháp Bằng An có dáng vẻ kỳ lạ nhất trong lịch sử kiến trúc cổ Chămpa. Nhìn từ phía bên ngoài, tháp giống búp măng tre khổng lồ, có tiền sảnh khá dài, tường tháp phẳng, không có cửa, không trụ áp tường và hoa văn trang trí, vòm mái hình chóp thu nhỏ dần trên đỉnh. Căn cứ nội dung bi ký văn bia được tìm thấy trước đây, tháp Bằng An được xây dựng vào khoảng các năm 875-877, tức khoảng thế kỷ IX dưới triều vua Chămpa

Bhadravarman II. Vua Chămpa cho xây tháp để làm nơi thờ cúng thần Shiva và tế lễ của người Chăm. Còn nhà khảo cổ J.Boisserliev dựa vào hai pho tượng sư tử và voi bằng đá sa thạch đặt ở phía trước theo phong cách chánh lộ đã xác định sự hình thành của tháp muộn hơn, khoảng thế kỷ XI. Có thể nói, tháp Bằng An là tác phẩm điêu khắc bằng gạch lớn nhất trong lịch sử điêu khắc Chămpa được thể hiện bằng hình tượng Linga - Yoni, hội tụ những giá trị văn hóa, tín ngưỡng, tâm linh của nền văn minh Chămpa.

Xuống cấp nghiêm trọng

Trải qua bao biến cố thăng trầm và sự tàn phá vô hình của thời gian, đến nay tháp Bằng An tuy còn khá nguyên vẹn về hình dáng nhưng đang bị xuống cấp nặng. Tháp cổ đứng uy nghi bên tỉnh lộ 609, phường Điện An, thị xã Điện Bàn, đêm ngày có nhiều xe cộ qua lại nhưng trong khuôn viên tháp đìu hiu, vắng vẻ. Chóp tháp bị sạt một mảng gạch, nhìn thấu trời, nước mưa theo đó chảy xuống liên tục nên nền tháp luôn ẩm ướt. Xung quanh tháp, nhiều cây xà cừ vươn cao che phủ toàn bộ cảnh quan. Hai cánh cổng sắt hoen gỉ mở toang đứng bên mái nhà chòi làm nơi ngồi nghỉ của du khách đã bị mục nát, xiêu vẹo làm nhiều người bước chân tới đây không khỏi chạnh lòng, lo lắng về sự xuống cấp của một di tích cấp quốc gia.

Tháp cổ Bằng An không chỉ mang trên mình những giá trị lịch sử, tôn giáo, tín ngưỡng Chămpa lâu đời, một ngọn tháp có lối kiến trúc độc nhất, vô nhị của nền văn hóa Chămpa còn sót lại là một di sản quý hiếm cần được bảo vệ, giữ gìn. Việc khai thác các tour còn nhiều hạn chế, khó khăn phần nào làm ảnh hưởng đến công tác quản lý di tích. Song, việc cứu vãn sự xuống cấp và trùng tu tháp Bằng An là điều cần thiết và nên tiến hành sớm.

THÁI MỸ