Ngày 12-2-2009, thế giới chính thức kỷ niệm 200 năm ngày sinh của nhà sinh vật học lỗi lạc nhất nước Anh thế kỷ 19 Charles Darwin - cha đẻ của Thuyết tiến hóa, nền tảng của Sinh vật học hiện đại. Nhân dịp này, ĐNCT xin trân trọng giới thiệu bài viết của TS Nguyễn Xuân Xanh.
Luôn nỗ lực giữ cho tinh thần mình được tự do
 | |
|
Nhà sinh vật học lỗi lạc nhất nước Anh thế kỷ 19 Charles Darwin. |
Darwin là ai? Chúng ta hãy lần theo cuộc đời và những trải nghiệm của ông thời niên thiếu.
Charles Darwin sinh ngày 12-2-1809 tại tỉnh nhỏ Shrewsbury phía Tây nước Anh. Vào thời gian này, phần lớn các nhà khoa học đều nghĩ rằng, các chủng loài sinh vật và thực vật là bất biến.
Hiểu và giải thích bất cứ cái gì quan sát được
Hè 1818, ông vào học trường của TS Butler tại Shrewsbury suốt 7 năm. Ông được kể là người thích đi dạo cô đơn. Ông có cái thú lớn đi câu cá hàng giờ liền bên bờ sông hay hồ. Trong học hành, ông vẫn là một cậu bé bình thường. “Không có gì có thể còn xấu cho sự phát triển của trí óc tôi hơn là cái trường của TS Butler, bởi vì nó rất ư là cổ điển, không dạy cái gì khác hơn là các loại cổ ngữ và một ít địa lý và lịch sử cổ đại. Trường học là một nơi để giáo dục, điều đó đối với tôi là hoàn toàn lạ thường. Trong cả cuộc đời, tôi hoàn toàn bất lực trong việc học thành thạo một ngoại ngữ...[...]. Tôi cảm thấy nhục nhã sâu sắc khi bố tôi một lần nói với tôi: Con chẳng quan tâm gì khác hơn là săn bắn, chó, và bắt chuột, và con sẽ là một sự sỉ nhục cho chính con và cho cả gia đình con”.
Nhìn lại tư chất của ông trong thời gian ngồi ghế nhà trường, ông nhận định “những đặc tính duy nhất của giai đoạn này, những cái đem lại sự hứa hẹn cho một cái gì tốt cho tương lai, đó là ông có được nhiều sở thích khác nhau được phát triển mạnh mẽ cũng như nhiệt tâm cho tất cả những gì ông có cơ hội quan tâm đến, và có niềm vui sôi nổi khi hiểu được một đề tài hay một đối tượng phức tạp nào đó”.
“Tôi tìm cách biết tên của các loài hoa, và thu thập tất cả mọi thứ có thể có, sò, con dấu, tem, tiền xu, và đá khoáng. Niềm đam mê thu thập, điều đưa con người trở thành một nhà nghiên cứu tự nhiên một cách hệ thống, một người yêu nghệ thuật hoặc một người hà tiện, đã phát triển rất mạnh trong tôi, và rõ ràng là bẩm sinh, điều các anh chị tôi không có”. Ông thú nhận: “Tôi thích bịa ra những chuyện không thật, cốt để gây sự náo động. Chẳng hạn một lần tôi hái nhiều trái cây ngon từ vườn cây của bố tôi và đem giấu chúng trong một bụi rậm. Sau đó tôi chạy đi hớt hải phao tin rằng tôi đã khám phá được một đống trái cây hái trộm”.
Ông rất thích thú khi được dạy những phần chứng minh hình học euclide một cách sáng sủa, hay được cắt nghĩa về nguyên lý của thước chạy của khí áp kế. Ông có thể ngồi hàng giờ và đọc các vở kịch lịch sử của Shakespeare; những tác phẩm thi ca của Thomson, Byron và Scott. “Tôi nhắc những điều này bởi vì sau này, một điều đáng tiếc cho tôi, tôi mất hết niềm vui về tất cả các loại thi ca, kể cả Shakespeare”.
Ông đọc đi đọc lại quyển “Những điều kỳ diệu của thế giới”. Quyển sách đã làm nảy nở ở ông ao ước muốn đi đến những vùng xa xôi. Ông tiếp tục sưu tầm đá khoáng, đi săn và sưu tầm côn trùng và trứng chim. Gần cuối thời gian học, ông được phép tham gia vào các thí nghiệm hóa học với người anh Erasmus trong một phòng thí nghiệm tự tạo trong nhà kho dụng cụ trong vườn của nhà bố mẹ. Sinh hoạt đó đã giúp ông đọc tỉ mỉ nhiều sách hóa học và học được cách chế tạo được khí và nhiều loại hợp chất. “Đó là phần tốt nhất của giáo dục đối với tôi trong thời gian ở nhà trường...”.
Mùa thu 1825, khi thấy Charles chẳng học hành gì tốt, bố ông quyết định kéo ông ra khỏi trường của TS Butler, gửi ông lên Đại học Edinburgh với mục đích học y khoa, cùng với anh ông, nơi mà bố và ông nội ông đã biết tiếng tăm về khoa học. Đại học này được thành lập năm 1582 và đã có thời kỳ cực thịnh về khoa học và y khoa ở thế kỷ 18. Nhưng đó là quá khứ. “Các bài giảng là cực kỳ buồn tẻ” trừ bài giảng về hóa của GS Hope...
 | |
|
Ảnh bìa của cuốn sách “Nguồn gốc của các chủng loài bằng sàn lọc tự nhiên, hay là sự bảo tồn các giống loài có lợi thế trong cuộc chiến đấu cho sự tồn tại.” Quyển sách này vừa được NXB Tri Thức chuyển ngữ cho độc giả Việt nam, lần đầu tiên sau đúng 150 năm! Một sự “lệch giờ văn hóa” kinh khủng, mặc dù quả đất chỉ có 24 múi giờ. |
Những khám phá đầu tiên này làm ông càng phấn khởi trong nghiên cứu khoa học. Ông được gia nhập The Royal Society (Hàn lâm viện Anh này đã vinh danh ông năm 1864 với Huân chương-Copley, và từ 1890 tặng thưởng Huân chương-Darwin như một giải đặc biệt). Lần đầu tiên trong một sự “ngạc nhiên lặng thinh”, ông nghe TS R.Grant thuyết minh say sưa về những ý tưởng của Lamarck về sự biến đổi các giống loài.
Những kỳ đi săn bắn vào mùa hè tại Maer nơi gia đình ông cậu ông, Jos (Josiah Wedgwood), và những buổi chiều ở đó đã để lại cho ông những cảm xúc sâu sắc. Ông săn nhiều đến nỗi phải thấy cắn rứt lương tâm, mặc dù ông tự thuyết phục rằng đó cũng là hoạt động trí óc. “Không gì để lại một hình ảnh sống động hơn trong tâm hồn tôi bằng nhưng buổi tối ở Maer. Tôi bám theo cậu Jos với tình yêu và sự ngưỡng mộ sâu sắc [...]. Tôi tin rằng không có quyền lực nào trên quả đất có thể khiến ông rời khỏi dù một tấc con đường ông cho là đúng đắn” .
Bố của Darwin thấy việc học y khoa không xong, một lần nữa muốn cải thiện đường học vấn của con mình nên quyết định cho con học… thần học để làm mục sư!
Darwin được gửi đến đại học Cambridge, lâu đời và nổi tiếng, được thành lập từ thế kỷ 12. Sau này ông nghĩ lại về quyết định học thần học: “Khi tôi nghĩ đến việc tôi bị những người chính thống (tôn giáo) tấn công dữ dội như thế nào, thì việc tôi mong muốn trở thành mục sư là buồn cười”.
Mong ước đóng góp cho tòa nhà cao cả của khoa học
3 năm ở Cambridge, không có công việc nào được ông theo đuổi một cách nhiệt tình, và không công việc gì làm ông vui nhiều như việc sưu tầm bọ. Lúc đó, ông có sức khỏe tốt nhất, và cũng gần như ở trong tâm trạng tốt nhất. Ông kể một trải nghiệm: Một ngày nọ, khi bóc một miếng vỏ cây già, tôi thấy hai con bọ hiếm trong đó và bắt ngay mỗi chú vào một tay. Thình lình một chú bọ thứ ba xuất hiện, cũng là một giống mới. Vì không chịu nổi để mất, tôi liền bỏ chú bọ bên tay phải vào miệng. Rất tiếc nó tiết ra một dịch vị làm cay lưỡi quá, buộc tôi phải phun nó ra; chú đó mất, và cả chú thứ ba cũng bị mất luôn.
“Một người có ảnh hưởng hơn ai hết lên cả sự nghiệp” của Darwin là GS Henslow, nhà thần học vừa là giáo sư thực vật học. Ông này có kiến thức rộng không những về thực vật học, mà còn cả về côn trùng học, hóa học, khoáng vật học và địa chất học, và có biệt tài suy luận, rút ra được kết luận từ những quan sát li ti. Một nhân vật thứ hai có ảnh hưởng quan trọng lên Darwin là Adam Sedgwick, GS địa chất học tại Cambridge. Ông này đã chứng minh cho Darwin thấy rằng “Khoa học là sự tổng hợp lại của các dữ kiện, để có thể suy ra từ đó các định luật phổ quát hay kết luận”.
Năm cuối ở Cambridge, ông đọc quyển sách của Alexander von Humboldt “Kể chuyện cá nhân” về các cuộc thám hiểm thế giới. “Cuốn sách này và cuốn sách của Sir J. Herschel “Nhập môn nghiên cứu triết học tự nhiên’’đã đánh thức trong tôi mong ước cháy bỏng có được một đóng góp, cho dù đó là khiêm tốn nhất, cho tòa nhà cao cả của khoa học. Không một quyển sách nào khác, hoặc cả chục quyển sách khác, có một tác dụng như thế lên tôi như hai quyển sách trên”.
Ông suy nghĩ thật sự nghiêm túc và hỏi thăm khả năng tàu đi biển. “Khi vừa về đến nhà từ chuyến đi nghiên cứu dã ngoại ở Nordwales, tôi tìm thấy thư của Henslow thông báo rằng thuyền trưởng Fritz-Roy sẵn sàng nhường một phần cabin riêng của ông cho một người trẻ tuổi thích cùng đi với ông trên con tàu Beagle với tư cách là một nhà nghiên cứu khoa học tự nguyện mà không ăn lương”. Darwin liền chớp ngay cơ hội này.
Thật hạnh phúc cho ông biết bao, khi ông bố ra điều kiện: “Nếu cậu có thể tìm được một người có lý trí lành mạnh khuyên cậu nên đi, thì tôi sẽ cho phép cậu đi”. Và người có “lý trí lành mạnh” kia để khuyên nên cho Charles Darwin đi không ai khác hơn là ông cậu Jos.
Sự sinh ra các sinh vật luôn luôn cao hơn, hoàn thiện hơn
Ngày 27-12-1831, Darwin lên đường cùng với chiếc tàu lịch sử Beagle. “Chuyến đi trên tàu Beagle là sự kiện quan trọng nhất trong đời tôi và đã quyết định cả sự nghiệp của tôi… Tôi luôn cảm nhận, rằng tôi phải cảm ơn chuyến đi cho sự giáo dục và rèn luyện trí tuệ”. Ông cho đó là “cuộc đời thứ hai” của ông, và ngày ra khơi sẽ là “ngày sinh nhật thứ hai”. Say sóng, nỗi nhớ nhà, và cuộc sống chật hẹp trên chiếc tàu... là những gì ông đã trải qua suốt 5 năm. Nếu không có tiến bộ khoa học mới luôn mang lại niềm vui, chắc chắn ông không chịu nổi cuộc hành trình.
Cuốn sách “Nguồn gốc của các chủng loài” được xuất bản thì Darwin cũng vừa 50 tuổi. Kết luận cuốn sách này, ông viết: Từ cuộc chiến đấu của thiên nhiên, từ đói khổ và chết chóc, đã trực tiếp nẩy sinh ra cái cao nhất mà chúng ta có thể hình dung được: sự sinh ra các sinh vật luôn luôn cao hơn, hoàn thiện hơn. Đó quả là một cái gì cao cả trong cái nhìn về cuộc sống, rằng Tạo hóa đã thổi cái mầm của tất cả sự sống quanh ta vào một ít hình thái hoặc một hình thái duy nhất, và rằng, trong khi hành tinh này quay tròn theo định luật cố định của hấp lực, thì từ một cái ban đầu đơn giản như thế đã hình thành vô số hình thái đẹp nhất và kỳ diệu nhất.
Cuốn sách gây ra một cơn bão với vô số tranh cãi dữ dội, nhất là từ phía nhà thờ. Trong một cuộc họp vào tháng 9 năm 1860 tại Oxford, dưới sự chủ trì của GS Henslow, đã có một cuộc xung đột dữ dội giữa Giám mục Samuel Wilberforce và Thomas Huxley, một trong những người ủng hộ kiên quyết thuyết tiến hóa của Darwin. Wilberforce đã đẩy bài diễn thuyết của mình lên đỉnh cao của sự căng thẳng bằng câu hỏi: Ngài Huxley có dửng dưng hay không nếu ngài có một chú khỉ là ông tổ của mình?
Huxley đã trả lời: “Nếu câu hỏi được đặt ra cho tôi, rằng tôi thích chấp nhận một con khỉ tồi tàn làm ông tổ, hơn là chấp nhận một con người cực kỳ thông minh qua thiên nhiên, có tầm quan trọng và ảnh hưởng lớn, nhưng con người ấy sử dụng những năng lực và ảnh hưởng của mình để mang trò hề vào cuộc thảo luận khoa học, thì tôi sẽ không do dự xác nhận sự ưu ái của tôi cho chú khỉ kia”.
Darwin cho rằng cá nhân mình không phải là tuýp người thông minh đặc biệt. “Tình yêu khoa học – Lòng kiên nhẫn không giới hạn để suy nghĩ dài hơi về một đề tài nào đó – Sự siêng năng trong quan sát và sưu tập – và một mức độ bình thường của óc sáng tạo cũng như của lý trí lành mạnh. Với những khả năng vừa phải như thế, như những điều tôi có, thì thật là điều đáng ngạc nhiên, rằng tôi đã ảnh hưởng được dư luận của các nhà khoa học về vài vấn đề quan trọng ở mức độ đáng kể”. Một người nữa cũng có những nhận xét tương tự như thế và tài năng của mình, đó là Albert Einstein.
NGUYỄN XUÂN XANH
10-2-2009
