Trong một lần đến Huế, tôi được Lương y Phan Tấn Tô, Phó Chủ tịch thường trực Hội Đông y Thừa Thiên-Huế, cho xem ảnh chụp một số tài liệu ở Trung tâm Lưu trữ quốc gia I Hà Nội khi thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học “Thu thập, biên dịch và đề xuất hướng sử dụng các bài thuốc của Thái y viện triều Nguyễn”, do Hội Đông y tỉnh Thừa Thiên-Huế chủ trì. Nhờ vậy mà tôi đã phát hiện 2 trang châu bản có nói đến bài thuốc gia giảm Quy tỳ hoàn dùng cho vua Minh Mệnh. Xin được phiên âm và dịch nghĩa sau đây.
 |
| Lương y Phan Tấn Tô giới thiệu Tờ châu bản đề ngày 26 tháng 12 năm Minh Mệnh thứ 10. Ảnh: P.C.T |
Phiên âm: Thái y viện thần đẳng quỵ tấu vi: Tấu, văn sự tư cứ nội giám Nguyễn Ân truyền xưng phụng chỉ nội nhất khâm. Thánh thể khoan hòa, ngự thiện như thường, duy giác hữu vi quyện, thiểu mị. Sắc thần đẳng điều bổ tể hoàn liệu dĩ tiến. Khâm thử. Khâm tuân. Thần đẳng hội đồng phụng nghĩ nhất dương sinh hậu mộc vận thủy hành, can hỏa tiệm vượng, tỳ âm hỏa sung trí hữu đẳng. Nhân tưởng thử lý ứng bình bổ tư âm dĩ phối dương nhi bảo vạn an chi khương. Thần đẳng thỉnh dụng gia giảm quy tỳ hoàn liệu khứ mộc hương, chủ bổ tâm tỳ ninh thần an thụy; gia lộc nhung, thục địa dĩ tư âm. Sở hữu dược vị cung trần vu tả cẩn tấu.
Gia giảm quy tỳ hoàn liệu tịnh trọng thập nhị lạng ngũ tiền: Cao ly sâm nhất lạng, Bạch truật nhất lạng, Phục thần nhất lạng, Toan táo nhất lạng, Viễn chí tam tiền, Quy thân nhất lạng, Hoàng kỳ thất tiền ngũ phân, Long nhãn thất tiền ngũ phân, Chích cam thảo nhất tiền, Chích thục địa nhất lạng, Lộc nhung nhất lạng.
Hữu thập nhất vị, cộng vi tế mạt, luyện mật hòa hoàn như lục đậu đại, mỗi tảo vãn thượng thực tiền cung tiến tam tiền, thang thủy hóa hạ.
Dịch nghĩa: Chúng thần (ở) Thái y viện quỳ xuống tâu rằng: vâng nghe mệnh lệnh (bệ hạ) qua lời truyền của (quan) nội giám Nguyễn Ân. (Bệ hạ) thánh thể khoan thai hòa nhã, ăn uống bình thường, chỉ có hơi mệt, ít ngủ. Chỉ dụ cho chúng thần điều chế thuốc bổ dâng tiến. Kính xin tuân lệnh. Chúng thần cùng hội ý phỏng theo lý (qua tiết đông chí) nhất dương sinh, mộc vận (khí tiết mùa xuân) bắt đầu vận hành, can hỏa dần dần vượng, phần âm hỏa của tạng tỳ sung mãn, nên dẫn đến các chứng đã nói. Căn cứ theo lý đó, nên dùng phép bình bổ, tư âm để phối dương, sẽ giữ an ổn cho mọi sự. Chúng thần xin cho dùng đơn thuốc gia giảm Quy tỳ hoàn bỏ vị mộc hương để chủ bổ tâm tỳ, vững tinh thần, yên giấc ngủ; gia thêm lộc nhung, thục địa để tư bổ phần âm. Dược vị cụ thể trong đơn thuốc xin tâu như sau.
Tễ thuốc gia giảm quy tỳ hoàn, trọng lượng tịnh 12 lạng 5 tiền (thành phần có): Cao ly sâm 1 lạng, Bạch truật 1 lạng, Phục thần 1 lạng, Toan táo 1 lạng, Viễn chí 3 tiền, Quy thân 1 lạng, Hoàng kỳ 7 tiền rưỡi, Long nhãn 7 tiền rưỡi, Chích cam thảo 1 tiền, Chích thục địa 1 lạng, Lộc nhung 1 lạng.
Mười một vị trên đây cùng tán mịn, luyện mật làm hoàn cỡ như hạt đậu xanh, mỗi ngày sáng chiều trước bữa ăn tiến dâng 3 tiền, uống với nước sôi nguội.
[Chú thích: 1 lạng = 10 tiền (chỉ, đồng cân) = 37g]
PHAN LANG dịch và giới thiệu
