Đại Nam nhất thống chí viết, sông Cổ Cò (hay còn gọi là Lộ Cảnh Giang) nằm ở vùng đất cuối hai huyện Diên Phước và Hòa Vang. Con sông này chạy từ xã Thanh Châu (Hội An) ra đến phía Tây quần thể Ngũ Hành Sơn rồi nhập vào sông Cẩm Lệ.
 |
| Một góc sông Cổ Cò ngày nay. (Ảnh do BQL Khu du lịch thắng cảnh Ngũ Hành Sơn cung cấp) |
Trong dân gian còn lưu giữ nhiều câu chuyện lịch sử thú vị về sông Cổ Cò, như đời Chúa Nguyễn Phúc Chu, năm 1695 nhà sư Thích Đại Sán - vị cao tăng của Trung Hoa đến kinh thành xứ Đàng Trong. Khi rời Phú Xuân vào Hội An để đáp thuyền về nước, ông xuôi theo dòng Cổ Cò, nhìn thấy núi Tam Thai trước mắt (tức Ngũ Hành Sơn) đã xuống thuyền lên núi vọng cảnh. Trước đó, năm 1307, Huyền Trân Công chúa cũng ngược dòng sông này trên đường từ Chiêm Thành về Đại Việt.
Vào thế kỷ XVII, XVIII, Hội An là Trung tâm mậu dịch quốc tế của xứ Đàng Trong, nằm trên con đường tơ lụa của Trung Hoa, Nhật Bản với các nước phương Tây. Dưới triều Nguyễn, từ Minh Mạng đến Tự Đức, việc giao thương giữa Đà Nẵng và Hội An vẫn được tiến hành trên sông Cổ Cò. Tuy nhiên, sau năm 1891 con đường này ngày càng ít người qua lại vì những trận bão lụt thường xuyên xảy ra đã đưa cát từ biển vào làm cho dòng sông bị vùi lấp chỉ còn một đoạn ngắn.
Các nhà nghiên cứu đã tìm thấy một tấm bia đá trong đợt khảo sát những dấu vết của sông vào năm 2002. Tấm bia được dựng tại xã Hóa Khê Đông xưa (nay là phường Hòa Hải) ngay trên bờ sông, ngày 6 tháng 6 năm Khải Định (1922). Tấm bia ghi lại việc đắp đê ngăn mặn sông Cổ Cò.
Trước khi bị bồi lấp, dòng sông Cổ Cò có nhiều ghe mành, thuyền buồm đi về tấp nập, tránh sóng to gió lớn trên mặt biển. Trên bờ sông bên hòn Dương Hỏa Sơn có bến Vịnh, từng là nơi thuyền vua cập bến mỗi khi đến vãn cảnh Non Nước Ngũ Hành Sơn. Ở đây vẫn còn lại di tích “Bến Ngự” và “Cồn Ngự” ở gần hòn Kim Sơn.
Trên bờ sông Cổ Cò dưới ngọn Hỏa Sơn có Miếu Ông Chài, là trạm thu thuế các tàu buôn qua lại trên sông Cổ Cò giữa Hội An - Đà Nẵng trước đây. Miếu Ông Chài là một ngôi miếu nhỏ, còn tương truyền câu chuyện rằng trước đây có hai cha con hành nghề chài lưới ở Hỏa Sơn đến đây trú ngụ sau một ngày đánh cá trên sông. Con gái ông chài là người đẹp tuyệt trần. Một lần, khi ông xuống bến lấy nước thì nhìn thấy cô con gái tắm rửa dưới thuyền lộ rõ thân hình trắng đẹp dưới ánh trăng, lòng trỗi dậy ham muốn sắc dục. Không thể làm điều lỗi đạo, ông đã lấy dao cắt đi phần “hiếm” của cơ thể rồi sau đó vì mất máu mà chết. Biết được câu chuyện này, nhóm bạn hành nghề chài lưới tổ chức ma chay và lập miếu thờ ông.
Ngày nay, Cổ Cò khá bình yên, trong lành với cảnh những ngư dân tay tung chài, lưới đánh bắt cá mỗi sớm mai hay khi chiều xuống, giữ lại nét bình yên vốn có của một dòng sông. Thời gian gần đây, dòng sông Cổ Cò đã được đưa vào tour du lịch đường sông của một số đơn vị lữ hành, tạo nên sự phong phú trong sản phẩm du lịch tại Đà Nẵng.
PHI TUÂN
