Rau dệu làm thuốc

Nhiều người đi hái Cỏ mực, thường nhầm với một loại cây khác. Phải mất một thời gian mò mẫm, tôi mới xác định được đó chính là Rau dệu (còn gọi Rau rệu, Rau giệu, Rau diệu,… tên khoa học Alternanthera sessilis (L.)… thuộc họ Rau dền – Amaranthaceae).

Rau dệu - Alternanthera sessilis (hoa không cuống ở nách lá).

Theo Từ điển cây thuốc Việt Nam, rau dệu là cây thảo mọc bò, dài 40-60cm, có thân phân nhánh nhiều, thường có màu hồng tím. Những cành sát mặt đất có rễ ở các đốt. Lá mọc đối, mũi mác, nhọn hai đầu, dài 1-3cm, mép nguyên. Hoa nhỏ, màu trắng, không cuống, tập hợp rất nhiều thành bông gần hình tròn hay hình trứng ở nách lá. Quả nang ngắn. Rau rệu mọc hoang ở các bãi sông ven đường đi, bờ ruộng ẩm khắp nơi. Thu hái cây vào hè thu, rửa sạch, phơi khô dùng dần.

Phân tích thành phần hóa học cho thấy ngọn non rau dệu chứa nước 89,3%; protid 4,5%; glucid 1,9%; cellulose 2,1%; khoáng toàn phần 2,2%; calcium 98mg%, phosphor 22mg%, sắt 12mg%, caroten 5,1mg% và vitamin C 77,7mg%.

Theo Đông y, rau dệu có vị ngọt và nhạt, tính mát, có tác dụng tiêu viêm, lọc máu, lợi tiểu, chống ngứa, tiêu sưng. Ở Ấn Độ người ta cho là lợi sữa, lợi mật và hạ nhiệt.

Rau dệu thường dùng trị bệnh đường hô hấp và ho ra máu, viêm hầu; chảy máu cam, ỉa ra máu; đau ruột thừa cấp tính, lỵ; bệnh đường niệu đạo, tiểu ít. Dùng ngoài trị bệnh viêm mủ da, viêm vú, eczema, bệnh viêm da nổi mẩn, lở chàm, nổi hạch, tràng nhạc hột xoài ở bẹn, rắn cắn. Rau dệu là vị thuốc nhuận gan, lợi sữa như rau má, lại là vị thuốc chữa lỵ như rau sam, cỏ sữa. Liều dùng 15-30g, dạng thuốc sắc. Hoặc dùng 60-120g rau tươi giã vắt nước uống. Giã cây tươi để đắp ngoài, hoặc nấu lên lấy nước rửa. Thường dùng phối hợp với các vị thuốc khác.

Tìm trong sách Nam Dược Thần Hiệu (NDTH) của Tuệ Tĩnh, chúng tôi không thấy có rau dệu trong phần chính văn giới thiệu 499 vị thuốc nam, nhưng ở trong phần “Những vị thuốc lượm lặt thêm”, có tính cách như một phụ lục do người đời sau lượm lặt điền thêm vào ở cuối  quyển đầu, vẻn vẹn chỉ 5 từ: “Kê tràng thái: Rau giệu”.

Cỏ mực - Eclipta prostrata.

Trong NDTH quyển 6, chương IX (bệnh nổi hạch), tiết 6 có giới thiệu bài thuốc  “Truyền trị bệnh tràng nhạc nổi ở cổ”, đó là dùng rau sam hoặc rau giệu giã nát, một nửa hòa với nước mà uống, còn một nửa thì sắp trên lá chuối, rắc bột phát tiêu lên trên, đem rịt vào chỗ đau, ngày thay một lần.

Trong NDTH quyển 10, chương 15 (bệnh hột xoài – hạch ở háng hoặc bụng dưới), có giới thiệu bài thuốc “kinh trị hột xoài mới mọc”: Rau giệu, Bèo tía, Gừng sống. Các vị đều bằng nhau, cùng giã nát cho vào ít muối, sắc sôi lấy 1 chén nước mà uống. Bã đắp vào chỗ đau, nhưng trước đó dùng nước vôi vẽ một cái vòng chung quanh cho độc khỏi chạy sang chỗ khác. Rất hay!”.

Tra trong tài liệu Trung Quốc, cây này có tên chính Liên tử thảo hoặc Tiết tiết thảo. Ngoài ra có nhiều  biệt danh khác như: Nại kinh thái, Nại kinh hoa, Hà liêm thái, Mãn thiên tinh, Hà kiềm thái, Bạch hoa tử, Bạch hoa tiết tiết thảo, Khúc tiết thảo, Xà giản, Thủy ngưu tất,…

Dưới đây là một số đơn thuốc có rau dệu, chúng tôi dịch theo Trung dược đại từ điển:

1.Trị phế nhiệt ho ra máu: Rau dệu tươi 120g, giã vắt nước, thêm tí muối, chưng nóng uống.

2. Trị xích bạch lỵ (lỵ phân nhầy trắng lẫn máu đỏ): Rau dệu tươi toàn cây 20-30g, nước 1 chén sắc còn 7 phân, nếu xích lỵ (phân có máu) hòa thêm đường trắng, bạch lỵ (phân nhầy trắng) hòa thêm đường đỏ; hoặc pha thêm mật ong uống càng hay.

3. Trị trường phong hạ huyết (đi cầu ra máu): Rau dệu và cây Bắt ruồi (Drosera burmanni Vahl., thuộc họ Bắt ruồi - Droseraceae. ) nấu cách thủy với thịt ăn.

4. Trị các chứng đi tiểu không thông: Sắc uống nước toàn cây rau dệu tươi, mỗi lần 80g, ngày 2 lần.

5. Trị đi tiểu đau buốt: Rau dệu toàn cây, mỗi lần 80g, sắc nước pha chút muối hoặc đường, uống liên tục thay trà.

6. Trị mạn tính trường ung (ung nhọt trong ruột): Toàn cây rau dệu mỗi lần 40g giã vắt nước pha rượu uống, ngày 3 lần.

7. Trị đinh sang thũng độc (nhọt độc): Rau dệu tươi rửa sạch, thêm mật ong giã đắp, ngày thay 2 lần.

8. Trị phong oa ung (mụt nhọt như tổ ong): rau dệu tươi vừa đủ giã trộn lòng trắng trứng gà đắp lên.

9. Trị đau răng: Rau dệu, Địa cốt bì (vỏ rễ rau Khởi), Bồ thảo đầu (ngọn cỏ Bồ) sắc uống.

10. Trị thấp chẩn, viêm da, hắc lào ghẻ lở: Rau dệu sắc nước rửa.

11. Trị ngược tật (sốt rét): ngọn lá non Rau dệu 40g, nấu cháo loãng ăn.

12. Trị bĩ khối (hòn cục nổi trên bụng, thường do sưng lá lách ở hạ sườn trái): Rau dệu vừa đủ giã nát đắp trùm lên cục sưng cứng.

PHAN CÔNG TUẤN