Đơn kim

Trong quá trình đi tìm cây thuốc để chỉ dẫn cho các cơ sở phòng khám nhân đạo Tuệ Tĩnh đường ở huyện Hòa Vang khai thác, chúng tôi đã phát hiện có nhiều loài cây thuốc mọc hoang khắp nơi, mà thầy thuốc địa phương rất ít người biết sử dụng. Cây Đơn kim giới thiệu dưới đây là một ví dụ.

Đơn kim 5 lá - Bidens bipinnata L. Ảnh: P.C.T

Đơn kim hay Đơn buốt 5 lá, Song nha kép… tên khoa học là Bidens bipinnata L.  thuộc họ Cúc - Asteraceae.

Đây là loài phân bố rất rộng, khắp các châu  Á, Âu, Bắc Mỹ, Ðại Dương... Ở nước ta, cây mọc hoang khắp nơi, từ Bắc chí Nam.

Đơn kim là cây thảo mọc hằng năm, cao 50 - 100cm; thân xanh, có cạnh. Lá mọc đối, mang 5 lá chét; lá chét dưới có khi kép. Hoa đầu có đường kính 5-10mm, trên cuống dài 2-10cm, lá bắc có rìa lông; hoa hình môi trắng hay vàng, lép; hoa hình ống lưỡng tính; giữa hoa có vẩy. Quả cao 12mm, ở đỉnh có 2 gai nhỏ. Mùa hoa quả kéo dài từ tháng 3 đến tháng 9. Dùng toàn cây làm thuốc, thu hái quanh năm, dùng tươi hay phơi khô để dành.

Theo Đông y, Đơn kim vị đắng tính bình, công năng thanh nhiệt, giải độc, hoạt huyết, lợi tiểu. Chủ trị thấp khớp, đau lưng, đau nửa đầu, viêm ruột thừa, viêm gan, viêm thận cấp, viêm loét dạ dày - ruột, hầu họng sưng đau, ỉa chảy, kiết lỵ, sốt rét, chấn thương, hoại thư lở loét và côn trùng, rắn độc cắn.  Liều dùng 15-30g (dùng tươi 30-60g) sắc nước uống hay tán bột; dùng ngoài giã cây tươi đắp và nấu nước rửa.

Bài thuốc:

1. Chữa rắn độc cắn: Đơn kim tươi 90g, sắc thuốc chia uống 3 lần, đồng thời dùng Đơn kim tươi 60g, Cải rừng tía (Tử hoa địa đinh) tươi 60g, giã nhuyễn, đắp vào miệng vết cắn.

2. Chữa đau nhức do phong thấp: Đơn kim 30-60g, hoặc phối hợp với Xú ngô đồng 30g, sắc nước uống.

3. Đau lưng do thận hư,  mệt mỏi yếu sức: Đơn kim 60g, Hồng táo 30g. Sắc lấy nước, chia uống 2 lần.

4. Hoại thư, lở loét: Đơn kim tươi, lượng vừa đủ, sắc nước ngâm rửa.

5. Chấn thương do đánh ngã: Đơn kim 60g, rượu vang 30g. Sắc lấy nước, hòa rượu chia 2 lần, uống đang lúc nóng.

6. Lỵ do nhiễm khuẩn: Đơn kim (lấy đọt non) 100g, sắc lấy nước, nếu xích lỵ (lỵ phân lẫn máu) gia đường trắng, nếu bạch lỵ (lỵ phân mũi nhầy) gia đường đỏ, quấy đều, chia 3 lần uống trong ngày. Dùng liên tục 3 ngày.

7. Đau nửa đầu: Đơn kim 30g, Trân châu mẫu 20g, Đại táo 3 quả. Sắc nước chia 2 lần uống.

8. Chữa dạ dày trướng đau: Đơn kim 45g, thịt lợn 100g, hầm chín, thêm chút rượu và gia vị, ăn trước bữa cơm.

9. Chữa đại, tiểu tiện xuất huyết: Đơn kim 15-30g, sắc nước uống.

10. Viêm gan  vàng da do thấp nhiệt: Đơn kim 30-60g, hoặc phối hợp với Đại táo 30-60g, sắc nước uống.

11. Chữa viêm thận cấp tính: Đơn kim (lấy đọt non) 15g, thái nhỏ, sắc lấy nước, đập 1 quả trứng gà vào trộn đều, thêm chút dầu vừng vào nấu chín ăn ngày 1 lần.

12. Viêm ruột thừa: Đơn kim 60g, Mật ong 60g. Sắc lấy nước thuốc Đơn kim, hòa mật ong, chia uống 2 lần.

Một nghiên cứu lâm sàng về bệnh viêm ruột thừa đăng trong tài liệu Trung y lâm sàng kinh nghiệm hối biên của Sở nghiên cứu Trung y tỉnh Phúc Kiến cho biết : Dùng Đơn kim 15-30g khô, sắc lấy nước uống, hoặc thêm đường phèn, sữa bò vào uống, mỗi ngày dùng 1 thang. Thử nghiệm điều trị 35 ca viêm ruột thừa: 21 ca cấp tính và 14 mạn tính. Kết quả trong  21 ca cấp tính: khỏi 16, thuyên giảm 5; trong 14 ca mạn tính: 9 khỏi hoàn toàn, 3 có chuyển biến, 2 không hiệu quả. Đối với triệu chứng sốt: 50% bệnh nhân sau 2-3 ngày đỡ sốt, 1 trường hợp sau 12 ngày sốt mới bắt đầu giảm. Đối với triệu chứng đau (ở bụng dưới, phía bên phải): 80% hết đau, trung bình 5 ngày đau bắt đầu giảm. Trong quá trình trị liệu không thấy tác dụng phụ.

Lưu ý: Cùng với loài Đơn kim hay Đơn buốt 5 lá giới thiệu trong bài này, còn có vài ba loài khác cũng gọi Đơn kim hay Đơn buốt, cũng mọc hoang khắp nơi và được dùng làm thuốc với tính năng tác dụng tương tự:

- Đơn kim hay Đơn buốt 3 lá - Bidens pilosa L.

- Đơn kim hay Đơn buốt chĩa 3 - Bidens tripartita L.

- Đơn kim hay Đơn buốt chụm 3 kép - Bidens biternata (L.)

PHAN CÔNG TUẤN