Đến tham quan Bảo tàng Quảng Nam, du khách có cơ hội chiêm ngưỡng tượng cổng làng - một tác phẩm nghệ thuật mang đậm dấu ấn cả về nghệ thuật lẫn tín ngưỡng của người Xê Đăng, qua đó hiểu biết thêm về một nét văn hóa tâm linh khá độc đáo của các cư dân bản địa miền núi Quảng Nam.
 |
| Tượng cổng làng do ông Nguyễn Văn Quyết (bì trái) chế tác được trưng bày tại Bảo tàng Quảng Nam. Ảnh: S.G.P |
Ông Nguyễn Văn Quyết (43 tuổi), dân tộc Xê Đăng ở tại làng Tơ Ma, thôn 1, xã Trà Mai, huyện Nam Trà My (tỉnh Quảng Nam) được xem như người “giữ hồn” về nghệ thuật tạc tượng cổng làng Xê Đăng với sự am hiểu và niềm đam mê cháy bỏng.
Ông Quyết cho biết, xưa kia, theo truyền thống đồng bào dân tộc Xê Đăng ở huyện vùng cao Nam Trà My, họ thường sống quần cư thành từng nóc (hình thành từ 12 đến 15 hộ gia đình) ở lưng chừng những sườn núi cao với kiểu nhà sàn thấp, dáng hình chữ nhật, mái lợp tranh, vách lồ ô hoặc bằng gỗ. Mỗi nóc của người Xê Đăng bao giờ cũng có một máng nước (lang tak) dùng để uống, sinh hoạt. Khi lập làng mới, bà con thường mang cây gạo về trồng, và tin rằng nơi mình sống luôn có thần linh trú ngụ. Cây gạo tượng trưng cho sự trường sinh bất tử, cột lễ hiến sinh trâu của họ thường là cây gạo, tượng trưng cho quê hương xưa của tổ tiên người Xê Đăng. Ngày nay, du khách có dịp đến làng của người Xê Đăng, nếu nhìn thấy có nhiều cây gạo to thì tin chắc rằng tổ tiên, ông cha người Xê Đăng đã cư trú lâu đời.
Từ lâu, người Xê Đăng xem làng (hình thành từ 8-10 nóc) là khu dân cư tập trung phòng thủ kiên cố, rào kín xung quanh, có hào sâu, đặt bẫy, chông để bảo vệ làng trước thú dữ và các tác nhân từ bên ngoài. Mỗi làng đều có ngôi nhà rông (cượt), nơi hội họp, tổ chức những lễ hội truyền thống của cộng đồng và bàn những công việc quan trọng của dân làng. Phía ngoài làng là những kho thóc của từng gia đình và luôn được bảo vệ bằng hàng rào khép kín từ cây lồ ô, cây gỗ.
Trong truyền thống của người Xê Đăng, việc làm tượng cổng làng là nét văn hóa khá đặc sắc, còn lưu truyền lại đến ngày nay. Trước cổng làng của người Xê Đăng, bao giờ cũng có một cặp tượng hình nộm bằng cây dớn để xua đuổi những ma xấu về làng gây nhũng nhiễu, xui xẻo cho người dân, ngăn không để con sâu, con mối phá lúa giống đã tỉa, ngăn cản những thế lực xấu vào phá làng, lấy lúa,…
Những người lớn tuổi người Xê Đăng ở huyện Nam Trà My cho biết, tượng cổng làng hết sức linh thiêng, là một phần quan trọng không thể thiếu trong đời sống văn hóa tâm linh của bà con. Tượng được làm từ cây dớn - loại cây rừng mọc rất nhiều ở vùng người Xê Đăng sinh sống (có nơi gọi là cây dương xỉ), tiếng Xê Đăng gọi là tiên lây. Tượng thường được làm chỉ bằng con dao nhọn với những nhát dao gọt chính xác, dứt khoát, không chi tiết cầu kỳ, làm cho tượng cổng làng đơn sơ mang tính biểu tượng cao. Đây được xem là những tác phẩm nghệ thuật do chính bàn tay người Xê Đăng thể hiện, tạo hình một nhân vật không có chân, có kích thước cao từ 80-85cm, đường kính khoảng 25cm, đôi tay được làm bằng tre gắn vào thân cây dớn với gương mặt khá dữ tợn, mắt trợn tròn, miệng nhe răng với những chiếc răng lởm chởm được làm từ thanh cây lồ ô gắn vào miệng nhân vật, tay trái cầm gươm, tay phải cầm chiếc khiên tre, trên đầu gắn 3 tua thanh tre gây ấn tượng mạnh.
Từ bao đời nay người Xê Đăng huyện Nam Trà My luôn tin vào các đấng siêu nhiên, các vị thần linh để cầu mong cuộc sống của mình luôn được yên lành, hạnh phúc, mùa màng tươi tốt. Vì thế, bà con xem tượng cổng làng không chỉ như một vị thần bảo vệ làng mà còn là biểu tượng cho sức mạnh của làng, là nét đẹp trong văn hóa tâm linh của cộng đồng, luôn mang âm hưởng của hồn thiêng sông núi, đánh thức sức sống của mình.
Theo lời những người già am hiểu phong tục tập quán người Xê Đăng, tượng cổng làng không chỉ đơn thuần là một hình thức trang trí thẩm mỹ mà còn có khả năng dò xét, xua đuổi chống lại tà ma về làng gây nhũng nhiễu cho người dân. Qua tượng cổng làng, họ sẽ biết ai trong làng có cái bụng xấu, cái tâm không trong sáng, đây là một trong những quan niệm mang đậm màu sắc phong tục, tín ngưỡng. Thật kỳ lạ, khi những người xấu nhìn vào bức tượng cổng làng sẽ cảm thấy lo lắng, sợ hãi, cảm giác bất an và có lẽ không dám đặt chân tới ngôi làng này. Người làng khác, khi đến làng Xê Đăng nhìn thấy làng có tượng cổng làng họ rất kính nể, mến phục. Vì thế, tượng cổng làng được xem là một biểu tượng thiêng liêng, từ lâu đã ăn sâu vào tiềm thức của bao thế hệ người Xê Đăng.
Ngày nay, khi đến khu vực miền núi của Quảng Nam, có dịp ghé thăm thôn/làng dân tộc Xê Đăng ở huyện Nam Trà My, du khách không chỉ được tham quan, khám phá những cảnh đẹp của núi rừng Trà My hoang sơ đẹp đến mê đắm lòng người, mà còn được tìm hiểu hẳn sẽ thấy rất ấn tượng về văn hóa phong phú của người Xê Đăng mà ít có ở nơi nào khác. Tượng cổng làng đã thổi bùng sự háo hức khám phá về những điều thú vị trong văn hóa truyền thống của của người Xê Đăng. Du khách sẽ bắt gặp một số địa phương còn đặt tượng cổng làng ở các khu trưng bày nhà văn hóa thôn/làng tại ngôi nhà rông gắn với việc phát triển du lịch cộng đồng. Được nghe và biết thêm về ý nghĩa của tượng cổng làng, rồi quay trở lại ngắm nhìn kỹ lưỡng bức tượng thật đơn sơ và không khỏi xúc động. Bởi ý niệm cao đẹp nhẹ nhàng của người Xê Đăng về đời sống tinh thần luôn được gìn giữ trân trọng dù thời gian qua đi hay nhiều biến đổi tác động từ cuộc sống hiện đại.
Nhằm bảo tồn, giữ gìn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số miền núi Quảng Nam, không gian trưng bày Bảo tàng Quảng Nam cũng dành một diện tích thích hợp trưng bày hình ảnh, hiện vật về đời sống văn hóa, tín ngưỡng dân gian của đồng bào thiểu số, trong đó có tượng cổng làng của người Xê Đăng.
SƠN GIA PHÚC
