Có thể dễ dàng thấy rằng, văn học tư liệu - trong đó có tiểu thuyết lịch sử - trong hơn chục năm qua đã có sự phát triển về nhiều mặt và được quan tâm hơn trước. Chỉ điểm qua một số tác phẩm gần đây gây được dư luận chú ý, đạt giải thưởng các cuộc thi, có tác phẩm có thể gọi là “đồ sộ”, chúng ta đã thấy rõ điều đó: Minh sư của Thái Bá Lợi và Thông reo Ngàn Hống của Nguyễn Thế Quang, giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam; bộ tiểu thuyết 3 tập về Nguyễn Ái Quốc-Hồ Chí Minh của Hoàng Quảng Uyên (Mặt trời Pác Bó, Giải Phóng, Trông vời cố quốc), trong đó 2 tập đầu được tặng giải thưởng Sáng tác và quảng bá tác phẩm văn nghệ trong cuộc vận động học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh năm 2010 và 2015; Trong cơn lốc xoáy của Trầm Hương, đạt giải A trong cuộc vận động sáng tác tiểu thuyết về đề tài Cách mạng và Kháng chiến (giai đoạn 1930-1975) do Ủy ban Toàn quốc Liên hiệp các Hội VH-NT Việt Nam trao tặng năm 2015…
 |
| Các tiểu thuyết lịch sử thu hút được sự chú ý của dư luận. |
Những bộ tiểu thuyết lịch sử dày hàng ngàn trang liên tục xuất hiện, trong khi tiểu thuyết sử thi nhiều tập cỡ như Vỡ bờ của Nguyễn Đình Thi, Cơn bão đã đến của Nguyên Hồng, Vùng trời của Hữu Mai, Đất trắng của Nguyễn Trọng Oánh… thời gian gần đây hầu như vắng bóng trên văn đàn. Mặt khác, có thể thời của tiểu thuyết sử thi đã qua, các tác giả đang sung sức cũng như những cây bút trẻ hầu hết chỉ viết những tác phẩm có dung lượng vừa phải, không chỉ nhằm đáp ứng thị hiếu bạn đọc mà còn vì đó là một quan niệm nghệ thuật tiểu thuyết: không xem trọng nội dung tác phẩm, không lệ thuộc và “chạy theo” miêu tả các sự kiện, cho dù là sự kiện lớn.
Tiểu thuyết lịch sử có vẻ như đã thay thế tiểu thuyết sử thi làm nhiệm vụ đó một cách “xuất sắc” hơn do yếu tố “hư cấu” ít hơn và dù sao cũng phải bám sát sự kiện và tiểu sử nhân vật, nhiều khi đó là những “khoảng mờ” mà vì lẽ này, cớ khác, sách báo lịch sử “chính thống” chưa hoặc không tiện nói hết. Bạn đọc “khát” sự thật, tìm đến những tiểu thuyết lịch sử nhiều khi vì lẽ đó.
Đã là tiểu thuyết, nhân vật luôn là yếu tố quan trọng làm nên chất lượng, giá trị tác phẩm. Một số tiểu thuyết (cả truyện ngắn) lịch sử trong thời gian qua gây dư luận trái chiều đều xoay quanh cách đánh giá và miêu tả nhân vật lịch sử, nhất là các danh nhân.
Điều dễ thấy là hầu hết tiểu thuyết lịch sử đều dựa vào những nhân vật nổi tiếng, có công lao, đã được xã hội tôn vinh; ví như các tác phẩm đã dẫn ở trên thì đó là Hồ Chí Minh, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Nguyễn Trãi, Quang Trung, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Du… Trên thế giới thì đó là Napoleon, Pier Đại đế… Cũng có thể nói đây là một trong những “đặc trưng” của tiểu thuyết lịch sử. Chọn những nhân vật nổi tiếng để viết - chỉ riêng “tiểu sử đặc biệt” của những nhân vật đó đã khiến độc giả chú ý - xét về khía cạnh tư liệu, nội dung, rõ ràng các tác giả viết tiểu thuyết lịch sử có được chút thuận lợi ban đầu là cuộc đời thật của các nhân vật đó có thể giúp “dựng” nên một cốt truyện phong phú, thể hiện được những ý tưởng có tầm vóc lớn, có giá trị lâu dài. Nhưng mặt khác, chọn một tên tuổi nổi tiếng trong lịch sử làm nhân vật tiểu thuyết, tác giả phải có bản lĩnh mới dám đương đầu và vượt qua những thách thức. Trước hết, tác giả phải có tầm văn hóa nhất định, mới có thể miêu tả được những gì là đẹp đẽ, tinh túy nhất của nhân vật, gợi được những vấn đề có ý nghĩa nhất. Sau nữa, do nhân vật lịch sử đã quá “quen thuộc” với công chúng, nhà văn một mặt phải bảo đảm tính chân thật về tư liệu mới được độc giả tin cậy, nhưng đồng thời phải tạo ra (hay tìm ra) những điều mà các cuốn sách lịch sử hay chuyện danh nhân không có thì tiểu thuyết lịch sử mới có chỗ đứng, mới được người đọc tìm đến; như thế, tác giả phải có trí tưởng tượng, nhưng là một trí tưởng tượng có giới hạn, có mức độ.
Chưa bàn đến nghệ thuật thể hiện, những tiểu thuyết lịch sử dựa vào cuộc đời các anh hùng, danh nhân của dân tộc, dù chưa đạt đến giá trị cao về nghệ thuật, cũng rất nên khuyến khích, vì nó vừa bổ sung, làm sáng tỏ sự thật lịch sử, vừa khiến xã hội - nhất là lớp trẻ - quan tâm tìm hiểu lịch sử và thêm yêu đất nước nhờ tác dụng truyền dẫn của các nhân cách lớn được làm sống lại qua ngòi bút nhà văn.
Nếu xem các tác phẩm “mượn” cuộc đời những anh hùng dân tộc, danh nhân làm nhân vật chính là dòng chủ lưu của tiểu thuyết lịch sử trong thời gian vừa qua thì tiểu thuyết Trong cơn lốc xoáy của Trầm Hương có thể gọi là “chi lưu” - nếu không muốn nói là cá biệt. Nếu tôi không nhầm thì có lẽ đây là tiểu thuyết lịch sử dày dặn nhất (gần 1.000 trang khổ lớn) mà nhân vật chính là một con người chưa ai biết trước khi tác phẩm ra đời - bà Jeanne Anna Villarialle. Bà là một người Việt lai Philippine, mang quốc tịch Pháp, rồi sau là Mỹ. Trừ giai đoạn bà hoạt động trong “Chi đội Tình báo số 12”, còn thì bà bị cả những người thân gọi bằng các “danh hiệu” thuộc loại bị khinh rẻ. Nhưng xoay quanh cuộc đời bà là hàng loạt nhân vật gắn với nhiều thế lực – Việt Minh, Hòa Hảo, rồi Pháp, Nhật, Mỹ… - trong suốt hai cuộc chiến, do đó đã góp phần tái hiện lịch sử với nhiều điểm nhìn khác nhau, tạo nên một bức tranh hiện thực vô cùng phức tạp và phong phú. Từ đó, có thể nêu vấn đề: Không nhất thiết tiểu thuyết lịch sử phải lấy anh hùng, danh nhân làm nhân vật trung tâm mới tạo nên được tác phẩm có tầm vóc. Mặt khác, việc chọn nhân vật trung tâm là con người bình thường, tác giả sẽ tránh được những e ngại khi muốn phóng trí tưởng tượng của mình, đồng thời có điều kiện để nhìn biến chuyển thời cuộc từ nhiều phía, đặc biệt là từ “dưới” lên - cũng có thể nói đây là góc nhìn của nhân dân, hàm chứa nhiều tiếng cười và minh triết dân gian… Mặt khác, chúng ta có thể hình dung, khi tiểu thuyết lịch sử không nhất thiết lấy anh hùng, danh nhân làm nhân vật trung tâm thì thể loại này rõ ràng có thêm điều kiện để phát triển, góp phần làm cho nền văn học chung càng phong phú - tất nhiên phải trên cơ sở nhà văn vừa có tài, vừa phải công phu, vì không có sẵn nội dung cốt truyện như với các danh nhân…
NGUYỄN KHẮC PHÊ
