Dê trong đông y

Theo Nam dược thần hiệu của Thánh y Tuệ Tĩnh (tương truyền TK. XIV), thịt dê có vị đắng ngọt, tính rất nóng, ích cho tâm tỳ, bổ được hư lao hàn lạnh,  trừ kinh giản, trị  bị gió chóng mặt, đau lưng, chữa liệt dương.

Lĩnh nam bản thảo của Y tổ Hải Thượng Lãn Ông (1724-1791) cũng viết:

Dương nhục tục gọi là thịt dê
Nóng nhiều ngọt đắng, ích tâm tỳ,
Bổ hư lao lạnh, trừ kinh giản,
Phong đầu choáng, lưng đau, dương nuy.

Trong Đông y, không chỉ có thịt  mà còn nhiều bộ phận khác của con dê (Capra hircus Linnaeus, thuộc họ Bò – Bovidae) được dùng làm thuốc như  sữa, mật, gan, tiết (huyết), xương,...

Thịt dê đại bổ

Thịt dê (hay còn gọi Dương nhục) có vị ngọt hay đắng nhẩn, tính ấm, có tác dụng bổ nguyên dương, trợ tinh huyết, dùng ăn bổ, trị được thận dương hư (thịt dê ướp tỏi, hẹ  xào ăn 3 ngày 1 lần). Trị sản hậu ốm yếu, bụng lạnh đau, mồ hôi tự ra (thịt dê xắt mỏng, tẩm rượu, nước gừng, nướng chín, sấy khô, tán bột, kết hợp thuốc bổ làm hoàn với mật). Cũng có thể chọn thứ dê to béo, mổ lấy thịt nạc, xắt lát nấu cao hoặc cho thêm thuốc Đông y khác để nấu cao như cách làm của Đông y sĩ  Đỗ Phong Thuần, tác giả sách Đông y học thực  nghiệm (1957)  như sau:

Con dê con còn bú, làm thịt cạo lông mổ bụng lấy hết những phần dơ bẩn trong bao tử và ruột ra rửa sạch sẽ rồi để trọn con dê vào nồi đất lớn, nấu một ngày một đêm cho rục xương rã ra hết, rồi vớt bỏ xương. Sau đó cho các vị thuốc sau vào nấu: Thục địa 3 lạng, Đương quy 2 lạng, Phòng đảng sâm 3 lạng, Đỗ trọng 2 lạng, Ngưu tất 2 lạng, Câu kỷ 2 lạng, Hoài sơn 3 lạng, Huỳnh kỳ 2 lạng. Nấu 1 ngày rồi vớt xác thuốc ra, để lửa than nấu cô lại cho đặc để dùng. Cao này đại bổ ngũ tạng, lục phủ, dùng cho người hư yếu rất công hiệu.

Xin nhắc lại thêm trong một bài viết trên chuyên mục Phương hay thuốc quý trước đây  từng giới  thiệu bài thuốc “Nhị bách cao”  của Lương y Lê Hữu Mạch, Chủ tịch Hội Đông y thành phố Huế có tác dụng tăng cường thể lực cho người suy nhược cơ thể, thiếu máu, mệt mỏi, gầy còm, kém ăn, mất ngủ, rất tốt cho phụ nữ sau sinh, nam giới suy giảm chức năng sinh lý, người già hay đau nhức xương khớp…Bài này tác giả lập phương đơn giản mà độc đáo:  “Con dê ăn hàng trăm thứ cỏ lá để sinh trưởng, con ong hút nhụy hàng trăm loại hoa để gây mật, bài thuốc gồm 2 vị: cao dê toàn tính và mật ong, thế chẳng phải tương đương với hai trăm (nhị bách) loại cỏ cây hoa lá hay sao?”.

Các vị thuốc từ dê:

Sữa dê (Dương nhũ): Vị ngọt, tính ấm, tác dụng ôn nhuận bổ hư, bỗi dưỡng cơ thể; thường được dùng uống, chữa hư lao gầy yếu, tiêu khát (đái đường), phản vị (nôn ọe), lở miệng, lở sơn.

Mật dê (Dương đảm):  Vị đắng, tính hàn, tác dụng thanh nhiệt giải độc, sáng mắt; dùng trị phong nhiệt đau mắt đỏ, lao phổi thổ huyết, họng sưng đỏ.

Gan dê (dương can): Vị ngọt đắng, tính mát, tác dụng tư bổ cường tráng, sáng mắt; dùng trị can hư và thanh manh (mắt mờ), ngày dùng 30-60g nấu chín ăn.

Tiết dê (Dương huyết): Vị mặn, tính bình, tác dụng hoạt huyết tán ứ, nối liền gân xương. Dùng trị thổ huyết, sản hậu huyết vựng (đẻ xong mất máu nhiều bị choáng), ngoại thương xuất  huyết. Có người dùng máu dê vừa lấy hòa với rượu 40O (tỷ lệ 1/3), ngày uống 20-40ml trị nhức đầu choáng váng, chóng mặt đau lưng (cách này hiện nay có khuyến cáo không nên dùng vì dễ nhiễm ký sinh trùng trong máu dê). Tiết dê còn có tác dụng giải độc của khoáng vật.

Xương dê (Dương cốt): Vị ngọt, tính ấm, tác dụng  bổ thận, mạnh gân cốt; dùng trị hư lao gầy yếu, lưng gối yếu mỏi, bạch trọc, đái buốt, tả lỵ lâu ngày. Dùng nung tồn tính, tán bột , có thể làm hoàn  uống trong hoặc làm bột xoa ngoài. Người ta thường dùng xương dê nấu cao.

Món ăn bài thuốc:

- Chữa phụ nữ sau đẻ, cơ thể gầy yếu, ăn ngủ kém, ít sữa: thịt dê 40g, Đương quy 5g, gừng sống 10g. nấu chín, chia 2 lần ăn trong ngày.

- Chữa tinh lực suy yếu, lưng đau, chân mỏi: Thịt dê 500g, Thận dê 3 cái, Hành 2 tép, Lá câu kỷ 1kg, Ngũ vị tử 4g, Gạo tẻ ½ chén.  Nấu cháo thật lỏng, ăn nhiều lần trong ngày.

- Chữa tiểu đêm nhiều lần do thận suy: thịt dê 100g, hải sâm 20g. Nấu nước sôi nêm nếm gia vị vừa miệng rồi cho hải sâm và thịt dê nấu chín, uống nước ăn cái.

- Chữa liệt dương do thận dương hư: thịt dê 150-200g, tỏi 50g, tôm khô 30g. Thịt dê làm sạch, xắt mỏng. Trước nấu nước tôm khô, tỏi, gia vị hành, sau đó cho thịt dê vào nấu chín, uống nước ăn cái.

- Chữa di tinh: thịt dê 150g, Nhục thung dung 30g, gạo ngon vừa đủ. Thịt dê làm sạch, xắt mỏng, thêm Nhục thung dung và gạo nấu cháo, nêm nếm vừa ăn.

PHAN LANG