Cư trú tập trung trên dãy Trường Sơn hùng vĩ, người Cơ tu luôn tin rằng, việc chọn đất lập làng có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với sự tồn tại hay suy vong của cộng đồng.
Mảnh đất được chọn phải hội đủ các yếu tố: có nguồn nước ổn định để sinh hoạt, trồng tỉa các loại hoa màu, địa thế thuận lợi cho việc bố phòng ngăn chặn thú rừng cũng như các yếu tố xung đột từ bên ngoài... Do vậy, phong tục chọn đất lập làng của người Cơ tu không là một ngoại lệ của cư dân miền núi.
 |
| Nghệ nhân Bh’ling Hạnh (giữa) tái hiện cảnh chọn đất bằng lửa và cây đót. Ảnh: S.G.P |
Nghệ nhân Bh’ling Hạnh (76 tuổi), dân tộc Cơ tu hiện ở tại thôn Công Dồn, xã Zuôih, huyện Nam Giang (tỉnh Quảng Nam), kể rằng, ngày xưa, có một làng thuộc tộc người Cơ tu gặp chuyện không may do thiên tai, dịch bệnh, nhà cháy. Một thời gian dài, nhiều điều không may xảy ra khiến dân làng rất hoang mang, lo sợ.
Khi ấy, nhiệm vụ của Già chủ làng là phải di dời, tìm ra vùng đất mới để đưa dân làng tới an cư lập nghiệp. Công việc lập làng quyết định sự trường tồn hay suy vong của cả làng, nên thường giao cho Già chủ làng - người không chỉ có đức độ, uy tín với dân làng mà còn hiểu biết nhiều phong tục tập quán của tổ tiên người Cơ tu.
Già chủ làng hỏi ý kiến các tộc trưởng để thống nhất việc tìm đất lập làng: Làng ta đang ở, nguồn nước bẩn, lại gần nghĩa địa, nên dân làng thường ốm đau, bệnh tật liên miên… Bao năm qua gia đình ta làm cái gì cũng mất mùa, nuôi con gì cũng chết hết, đất đồi thì chật hẹp không có để làm ra hạt lúa để có cái ăn.
Ta nên dời làng thôi. Vì ở đây gia đình ta luôn bị xui xẻo, nhà ta bị lửa cháy. Đó là điềm xấu.
Già chủ làng tiếp thu mọi ý kiến của các tộc trưởng và bà con dân làng, rồi quyết định chọn nơi đất mới, nơi hội tụ đủ điều kiện sống có nguồn nước sạch để nấu nướng ăn uống và sinh hoạt, nơi có không khí trong lành, nơi có đất màu mỡ cho bà con dân làng trồng lúa, phát triển chăn nuôi trâu bò, heo gà…
Tộc người Cơ tu có nhiều cách chọn đất lập làng, một trong những cách đó là chọn đất bằng lửa và cây đót. Sở dĩ chọn làng có cây đót, vì cây đót khi đốt lên sẽ cháy nhanh hơn và phát ra tiếng nổ xé nghe rất rõ, dễ nhận biết.
Già chủ làng đưa hộp đá lửa và cây đót, hai người cầm đá lửa đánh lửa cháy lên để thui cây đót. Bên ngọn lửa bùng cháy, Già chủ làng kêu trời, gọi đất, thần linh, ông bà tổ tiên người Cơ tu xin cho dân làng được chỗ ở mới, nhà cửa ổn định, yên bình, không gặp rủi ro bất hạnh.
Khi cây đót cháy, tiếng nổ của cây đót xé ra thì ma quỷ thua, dân làng chiến thắng. Mọi người hú to thể hiện niềm vui mừng, sự thành công của việc chọn đất lập làng.
Trong khi thực hiện nghi lễ để chọn đất lập làng cũng như sau khi mảnh đất đã được chọn mà gặp phải những điềm xấu như cây ngã, dông, sét đánh, khỉ kêu, đi gặp thú chặn đường... thì sẽ phải bỏ mảnh đất đó mà đi tìm mảnh đất khác.
Nghệ nhân Bh’ling Hạnh kể tiếp, theo quan niệm người Cơ tu, khi mới tìm thấy đất thì chỉ dùng rựa phát dọn tạm thời, sau khi quyết định địa điểm mới chính thức tổ chức cúng. Bắt đầu nghi lễ cúng làng mới, Già chủ làng và các tộc trưởng mặc áo làm bằng vỏ cây (để thể hiện sự gần gũi với núi rừng, với trời đất, với thần linh) ngồi vòng tròn và vẽ xuống đất hình chữ U theo nghi thức một bên thân đất thân trời, một bên con người của làng.
Khi mọi công đoạn chuẩn bị đã hoàn tất, Già chủ làng vẽ hình cánh cung xác định vị trí của ngôi làng, rồi lần lượt phân chia từng điểm dựng nhà, khu vực sẽ dựng gươl để dân làng nhận biết. Sau đó cả làng bắt tay vào việc dựng làng mới.
Sau khi làng mới được lập, các trưởng tộc thực hiện thủ tục cúng nhà, cúng gươl. Người ta làm thịt con heo sống, lấy máu bôi lên các ngôi nhà và lên từng người trong làng. Còn thịt heo được dân làng chế biến thành các mâm thức ăn để mọi người cùng quây quần mừng có được làng mới, có nhà mới, mừng thắng được con ma rừng.
Đêm đầu tiên về làng mới, mọi người cùng nhau ăn uống, hát lý, đánh chiêng trống và múa hát theo làn điệu mừng làng, mừng nhà mới, cầu mong có được sự no ấm, yên bình. Đến đây, nghi thức cúng đất lập làng theo nghi thức cổ truyền của tộc người Cơ tu chấm dứt.
Cuối tháng 8 vừa qua, trong chuỗi các hoạt động của “Ngày hội văn hóa các dân tộc miền Trung lần thứ 3 năm 2018” do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND tỉnh Quảng Nam tổ chức tại khuôn viên Bảo tàng tỉnh Quảng Nam, có tái hiện nghi thức cúng đất lập làng theo nghi thức cổ truyền của tộc người Cơ tu.
Có thể nói, ngoài những giá trị đặc sắc về lễ hội, tín ngưỡng... thì việc tái hiện nghi thức chọn đất lập làng đã góp thêm những vốn văn hóa quý, làm phong phú bản sắc văn hóa riêng của người Cơ tu. Đấy chính là nét văn hóa cổ truyền, độc đáo được người Cơ tu ở vùng núi Quảng Nam bảo tồn lâu đời.
Sơn Gia Phúc
