Tết xưa

Trong nỗi nhớ của nhiều người vẫn vẹn nguyên những dấu ấn của Tết xưa. Cái còn vương lại, cái đã phôi phai, cái “biến hóa” trong thời hiện đại, nhưng tất cả còn in dấu rất rõ nét về một lối sống đi kèm văn hóa ứng xử của người Hà Nội.

Tết trong tranh

Một chiều đông Hà Nội, tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, tôi dừng thật lâu trước tác phẩm Đi chợ Tết của họa sĩ Nguyễn Tiến Chung. Hình ảnh những thiếu nữ Hà Nội trẻ trung, đài các trong tà áo dài đi chợ Tết, ẩn hiện phía xa xa là những người bán cành đào Nhật Tân được họa sĩ Nguyễn Tiến Chung lúc sinh thời thể hiện trên chất liệu lụa. Những thiếu nữ Hà Nội đã cuốn hút rất nhiều nét bút của các họa sĩ mỹ thuật Đông Dương, nhưng Nguyễn Tiến Chung là họa sĩ nổi bật nhất về đề tài này.

Tranh sơn mài “Giao thừa bên Hồ Gươm” của danh họa Nguyễn Tư Nghiêm (1922-2016), sáng tác năm 1957.

Khung cảnh chơi xuân ngày Tết làm tôi nhớ lại những chia sẻ của họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm lúc sinh thời: “Cứ đến những ngày cuối tháng Chạp âm lịch, tôi và họa sĩ Bùi Xuân Phái lại chia nhau đi vẽ những phiên chợ hoa Hà Nội, những phiên chợ quê đầm ấm thơm mùi nồng ngái của rơm rạ, những thảm lúa chiêm vừa cấy buông tay xanh ngát”. Rồi họ gặp nhau ở quán cà phê Lâm (số 60 Nguyễn Hữu Huân) bàn chuyện ăn Tết. Câu chuyện của họ thật giản dị, không có mục ăn, mà quanh đi quẩn lại là việc thưởng thức hương vị Tết xưa. Trong cái rét ngọt của Hà Nội những ngày cuối đông ảm đạm, mọi người bồi hồi, xúc động nhớ lại những vẻ đẹp Tết xưa.

Những ngày cuối năm ở mỗi làng quê Việt Nam, sân đình là khu chợ đa sắc. Cảnh đẹp nhất vẫn là mấy cụ đồ nho nằm xoài trên mảnh chiếu cũ thảo những nét đại tự mực nho đen nhánh trên giấy hồng điều. Nghệ sĩ nhiếp ảnh Lê Vượng đã có nhiều tác phẩm vẽ bức thầy đồ như vậy, gợi mở ý thơ Vũ Đình Liên:

“Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ông đồ già
Bày mực tàu giấy đỏ
Trên phố đông người qua”

Từ hành trang lang thang chợ quê ngày Tết, dãy đồ mã với hình ảnh chú ngựa, chú voi màu sắc tươi rói, tranh gà lợn của nghệ nhân làng Đông Hồ, mũ ông Công, ông Táo cánh chuồn lốm đốn…, tranh con giáp của họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm ra đời. 12 con giáp ông vẽ đủ trên giấy. Chất liệu bột màu trong tay Nguyễn Tư Nghiêm biến hóa lạ và đổi thay theo từng năm tháng: khi hiền hòa lơ đãng, khi hoạt khí tưng bừng...

Tết trong ký ức

Phong vị Tết xưa không chỉ được lưu giữ trên những tác phẩm hội họa, nó còn là những ký ức in đậm trong tâm trí nhà nghiên cứu văn hóa Phan Cẩm Thượng. Với ông, người Hà Nội đón Tết bằng nét riêng chốn Kinh kỳ. Sau 23 tháng Chạp đưa Táo chầu trời, không khí đón Tết bắt đầu được nhen nhóm trong mỗi gia đình. “Chợ Đồng Xuân, Bắc Qua là nơi tưng bừng nhất để các bà, các mẹ đến mua những hàng khô nấu cỗ: măng, mực khô, tôm khô được xâu thành chuỗi, cá thu ép trong nẹp tre đã được nướng qua, rồi bóng, miền, mộc nhĩ, nấm hương. Sang hơn là vây bóng yến, bào ngư, lạp xưởng Trung Hoa, trứng đen, trứng muối…”, nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng nhớ lại.

Công sở bắt đầu nghỉ Tết, đàn ông trang hoàng nhà cửa, dọn dẹp bàn thờ tổ tiên. Trang trí nhà cửa của người Hà Nội xưa không có cây đào, cây quất um tùm nhấp nháy đèn xanh đèn đỏ, chỉ là một cành đào bích hay chậu cúc đại đóa đặt trên đôn sứ cổ.

Đêm giao thừa Hà Nội là một nét riêng mà họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm đã khắc họa thành công thức trên bức sơn mài lộng lẫy vàng son “Giao thừa bên hồ Gươm”, sáng tác năm 1957. Hiện diện trang trọng trong Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, tác phẩm ghi lại cảnh sắc hân hoan chào đón năm mới bên Hồ Gươm của người Hà Nội sau những năm tháng chiến tranh. Hồ Gươm, Tháp Rùa, đền Ngọc Sơn tự bao giờ đã trở thành điểm hẹn của người Hà Nội mỗi dịp năm mới. Trong không gian yên bình, dòng người đổ về đây đón giao thừa, lắng nghe thơ Bác Hồ, chờ đợi một năm mới hạnh phúc.

Tết xưa, Tết nay đang về. Ước mơ ngàn đời của người Việt là một cái Tết thanh bình, no ấm đủ đầy. Dù của cải vật chất chưa được dư thừa, nhưng tình làng nghĩa xóm, phong tục cổ truyền được xây đắp, giữ gìn vẫn luôn hiện hữu trong tâm hồn người Việt.

BÙI ANH TUẤN