Ký ức chiến trường Khu V - Bài 1: Đi và vẽ

BÀI 1: ĐI VÀ VẼ

Chọn cách ghi lại đời sống giản dị nhưng không kém phần hào hùng, cùng những con người chân thật, gần 100 tên tuổi là các họa sĩ, nhà điêu khắc đã “đi và vẽ” ở chiến trường Khu V.

Từ đầu tháng 7, cuộc triển lãm “Ký ức chiến trường Khu V” qua những bức vẽ do Bảo tàng Mỹ thuật Đà Nẵng tổ chức, thu hút rất đông người thưởng lãm. Song song đó, tại Tượng đài mẹ Việt Nam anh hùng (phường Quảng Phú, thành phố Đà Nẵng), những phiên bản tranh của các liệt sĩ - họa sĩ đồng thời được trưng bày.

Phác họa thời đạn bom

“Tôi đã vẽ được nhiều chân dung các bà mẹ anh hùng, các chiến sĩ du kích, các cô giao liên dũng cảm... Tôi lại đi vẽ các chiến sĩ quả cảm trong đội biệt động Lê Độ. Tháng 1/1973, chúng tôi đi nhiều hơn. Thời gian này tôi đã ghi chép được khá nhiều ký họa. Có anh du kích gài mìn trên cây để đánh tàu gáo; có những ổ đề kháng và chốt phục kích của nữ dân quân. Các cô còn rất trẻ nhưng tinh thần chiến đấu thì vô cùng nể phục” - họa sĩ Giang Nguyên Thái kể.

“

“Chúng tôi chôn Hà Xuân Phong trên một ngọn đồi gần cầu Bà Huỳnh... Nhiều anh chị em bên đoàn văn công đã khóc trong cả tháng ròng. Bây giờ, mộ anh nằm ở nghĩa trang Hòa Hải, Ngũ Hành Sơn”.

Họa sĩ Giang Nguyên Thái

Giang Nguyên Thái là một trong những văn nghệ sĩ Hà thành lúc bấy giờ, theo lời kêu gọi cứu quốc vào chiến trường Khu V. Lúc đó, là tháng 10/1969.

Nhưng trước đó, chiến trường Liên khu V đã là nơi khai sinh và dừng chân của rất nhiều tên tuổi lấy hội họa làm phương tiện chiến đấu. Lịch sử mỹ thuật Việt Nam giai đoạn kháng chiến chống Pháp ghi nhận, trên chiến trường Khu V, người anh cả của hội họa khu vực này là họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung. Ngay từ những ngày đầu kháng Pháp, đã ghi nhận những bức tranh cổ động cỡ lớn.

Ký họa kháng chiến là một thể loại tranh đặc biệt, ra đời trong hoàn cảnh đất nước có chiến tranh, xuất phát từ việc ghi nhận những nhân vật, sự kiện và những đối tượng liên quan ở chiến trường trong một giai đoạn lịch sử cụ thể.

Thể loại ký họa được các họa sĩ lựa chọn bởi những đáp ứng hữu hiệu nhất trong sự thiếu thốn về họa cụ, điều kiện di chuyển, bảo quản và cất giữ trong chiến tranh.

Những phác thảo nhanh bằng chì, mực nho, than củi, màu nước… trên giấy vụn, giấy bao xi măng, được vẽ ngay giữa rừng, bên bếp lửa, trong hầm bí mật, thậm chí giữa lúc bom đạn đang trút xuống.

Tại chiến trường Khu V - một trong những mặt trận ác liệt bậc nhất miền Trung - ký họa trở thành phương tiện phản ánh chân thực cuộc sống của bộ đội, du kích, đồng bào địa phương. Các họa sĩ, văn công như Hà Xuân Phong, Nguyễn Đức Hạnh, Phạm Hồng, Nguyễn Trọng Đoan… đã dùng bút vẽ như vũ khí để ghi lại không chỉ hình ảnh mà cả tinh thần của một thời đại.

Lịch sử qua nghệ thuật

Tại Bảo tàng Mỹ thuật Đà Nẵng, phòng chuyên đề những tác phẩm về chiến tranh lúc nào cũng có khách tham quan. Bà Nguyễn Thị Trinh, Phó Giám đốc phụ trách bảo tàng cho biết, có khoảng hơn 250 tác phẩm là những ký họa trong chiến tranh được bảo tàng lưu giữ.

Tháng 7 năm nào cũng vậy, bảo tàng luôn cố gắng để tổ chức các cuộc triển lãm tại chỗ và lưu động nhằm giới thiệu kho tàng lịch sử vô giá này. Năm nay, nhân kỷ niệm 78 năm ngày Thương binh - Liệt sĩ, bộ sưu tập của họa sĩ - liệt sĩ Hà Xuân Phong và cố họa sĩ Nguyễn Đức Hạnh - cũng là một chiến sĩ thuộc Ban Tuyên huấn Khu V được trưng bày, giới thiệu tại 2 địa điểm: Bảo tàng Mỹ thuật Đà Nẵng và khu Tượng đài mẹ Việt Nam anh hùng.

Những góc nhìn chân thật về cuộc sống của đồng bào, chiến sĩ chiến trường Khu V được ghi lại tương đối đầy đủ, qua những nét phác họa tài ba của các họa sĩ. Từng có dịp theo chân các văn nghệ sĩ kháng chiến Khu V về thăm lại chiến trường xưa, ngang qua mỗi vùng đất, là mỗi câu chuyện được lần giở.

Riêng với hội họa thời đó, họa sĩ Giang Nguyên Thái nói, trong 3 năm cuối của cuộc chiến (1972 - 1973), các họa sĩ trẻ đã có mặt ở khắp chiến trường Khu V. Núi rừng, làng xóm, đạn bom, đổ nát... đi vào những trang vẽ, nhưng nhiều nhất vẫn là hình ảnh anh bộ đội - những chàng trai trẻ mười tám đôi mươi.

Gia tài nghệ thuật của liệt sĩ - họa sĩ Hà Xuân Phong (người làng Mân Thái, Đà Nẵng) hiện có hơn 150 tác phẩm được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Đà Nẵng. Cùng với đó, các tác phẩm của cố họa sĩ Nguyễn Đức Hạnh (người Nghệ An) được gia đình tặng lại Bảo tàng Mỹ thuật Đà Nẵng được lưu giữ cẩn thận bằng những phương pháp bảo quản hiện đại nhất.

Bây giờ, khi nhớ về cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, người ta thường hình dung chiến trường khốc liệt chỉ toàn tiếng súng. Song, trong tiếng súng vang rền ấy, hàng nghìn văn nghệ sĩ đã ra mặt trận, mong ghi lại được phần nào cuộc sống và chiến đấu đầy quả cảm, thấm đẫm chất nhân văn của đồng bào ta, chiến sĩ ta”, họa sĩ Đoàn Văn Nguyên kể lại trong hồi ký. Ông là một trong số văn nghệ sĩ đi B - tình nguyện vào chiến trường miền Nam năm 1972.

Họa sĩ Giang Nguyên Thái kể, trong khoảng 5 năm công tác ở chiến trường Khu V, ông đã đi vẽ ở các tỉnh Quảng Ngãi, Kon Tum, Quảng Đà và các xã miền núi của Quảng Nam (cũ). Hàng trăm bức ký họa ra đời từ những chuyến đi như vậy.

Có những họa sĩ mãi mãi nằm xuống đất này, có những người ở cùng ngày hòa bình với từng vết thương do bom đạn...

Với vùng đất xứ Quảng - nơi từng là mặt trận khốc liệt, giữ và bảo quản ký họa chiến trường như chính kỷ vật vô giá của đạn bom, là cách để thực hành lòng tri ân của từng lớp thế hệ. Những bức ký họa nhắc nhở mỗi người về sự vô giá của hòa bình, về lòng biết ơn, về một đời sống bình thường quý giá...

--------------
Bài 2: Trầm tích Thu Bồn