Những ký họa bị lãng quên

Sau 60 năm ngày mất, cũng như số phận của nhiều danh họa Việt Nam, phần lớn sáng tác của họa sĩ Tô Ngọc Vân, bao gồm 380 ký họa chì, bút sắt và thuốc nước đang thuộc quyền sở hữu ông Tira Vanictheeranont - nhà sưu tập người Thái.

Tuy nhiên, điều an ủi là nhà sưu tập này đã thể hiện sự xứng đáng với tài sản có trong tay. Ngoài vài lần trở lại Việt Nam giới thiệu bộ sưu tập với công chúng, ông Tira còn nhờ nhà nghiên cứu mỹ thuật Phan Cẩm Thượng hợp tác, biên soạn, hệ thống thành một tập sách mang tên Tô Ngọc Vân - Tấm gương phản chiếu xã hội Việt Nam 1906-1954 (NXB Tri Thức ấn hành và ra mắt vào đầu năm 2014).

Chân dung họa sĩ Tô Ngọc Vân (do họa sĩ Lê Lam vẽ).

Theo đánh giá của các nhà chuyên môn, Tô Ngọc Vân là một trong những họa sĩ tiêu biểu của giai đoạn khởi đầu nền nghệ thuật tạo hình hiện thực xã hội. Trong đó, phần lớn các tác phẩm của ông đều được thể hiện bằng chất liệu sơn dầu. Trước Cách mạng tháng Tám, đề tài chủ yếu của Tô Ngọc Vân là hình ảnh người phụ nữ thành thị. Bức tranh của ông được mọi người biết đến nhiều nhất là bức sơn dầu Thiếu nữ bên hoa huệ (1943), với màu sắc chủ đạo là màu trắng của áo dài và những bông hoa huệ. Người phụ nữ trong tranh của ông luôn được thể hiện với sự trân trọng chứ không sa vào khoái cảm nhục thể nhưng cũng không quá mơ hồ, ẻo lả hoặc kiêu kỳ như tranh vẽ của nhiều họa sĩ cùng thời. Những bức tranh nổi tiếng khác của Tô Ngọc Vân thời đó còn có: Hai thiếu nữ và em bé (1944), Thiếu nữ với hoa sen (1944)...

Cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp 1945 thắng lợi đã thức tỉnh và lay động tâm hồn người nghệ sĩ, Tô Ngọc Vân bắt đầu một giai đoạn mới trong sự nghiệp sáng tác của mình, mở đầu là bức tranh thể hiện hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh làm việc tại Bắc Bộ phủ (1946). Ông còn được giao trọng trách mở lớp vẽ để đào tạo nhiều cán bộ làm công tác mỹ thuật phục vụ công cuộc kháng chiến. Ông từng là Trưởng đoàn Văn hóa kháng chiến Việt Bắc, Giám đốc Xưởng họa kháng chiến và Hiệu trưởng Trường CĐ Mỹ thuật Việt Nam… Trong giai đoạn này, ông vẽ nhiều về người nông dân và chiến sĩ. Tô Ngọc Vân đã phát hiện trong cái mộc mạc, giản dị của họ là biết bao vẻ đẹp thiêng liêng và cao quý. Từ bức sơn mài Nghỉ chân bên đồi (1948), Hai chiến sĩ (1949) - màu nước, đến nhiều ký họa và phác thảo hoàn chỉnh được vẽ vào năm 1954 như: Đi học đêm, Con trâu quả thực, Lên đèo, Hành quân qua suối, Đèo Lũng Lô..., với tình cảm cách mạng, ông đã xây dựng thành công hình tượng con người mới trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp.

Tô Ngọc Vân hy sinh tại chân đèo Lũng Lô trong lúc sự nghiệp sáng tác đang rực rỡ và khi cuộc kháng chiến gian lao sắp đến ngày kết thúc. Các tác phẩm ông vẽ trong chiến dịch Điện Biên Phủ được trao giải nhất tại Triển lãm mỹ thuật toàn quốc tháng 11-1954 ở Hà Nội. Nhiều tác phẩm của Tô Ngọc Vân được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam và trong các bộ sưu tập cá nhân trong cũng như ngoài nước. Tuy nhiên, đa phần các phác thảo và ký họa của ông vẫn chưa được công bố và lưu giữ tại gia đình, ít người biết đến.

Theo nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng: “Cuối năm 2011, ông Tira Vanictheeranont đến gặp họa sĩ Tô Ngọc Thành (con trai của họa sĩ Tô Ngọc Vân) xem những sưu tập ký họa và tài liệu của người cha để lại. Ông Tira thuyết phục ông Thành bán cho mình bộ sưu tập đó và hứa làm một cuốn sách xứng đáng với Tô Ngọc Vân, sau đó ông nhờ tôi đến xem bộ sưu tập. Tôi vô cùng ngạc nhiên về mức độ nghệ thuật và những vấn đề xã hội trong những gì Tô Ngọc Vân để lại, nó thực sự là bức tranh toàn cảnh về đời sống của người Việt Nam, ít nhất từ năm 1937-1954, tức là khi ông Vân bắt đầu thành một nghệ sĩ thực thụ cho đến khi ông chết trên đường lên Điện Biên Phủ năm 1954. Tôi bắt đầu hình dung phải làm một cuốn sách như thế nào. Bên cạnh những bức ký họa, Tô Ngọc Vân còn để lại thư từ, nhật ký, hóa đơn, giấy tờ và bản kiểm thảo trong những cuộc chỉnh huấn chỉnh quân trên Việt Bắc. Sau hơn 1,5 năm nghiên cứu hai phần này, tôi có thể hình dung những chặng đường mà người họa sĩ trải qua từ thời Pháp thuộc cho đến hết cuộc kháng chiến chống Pháp”.

Phan Cẩm Thượng cũng cho biết, trong quá trình biên soạn, ông đã đi hỏi những người từng sống ở Việt Bắc, trong đó có họa sĩ Mai Long - học trò của Tô Ngọc Vân trong khóa kháng chiến, vài người khác làm công tác nghiên cứu tư liệu văn học (như ông Lại Nguyên Ân) về Đại hội Văn nghệ toàn quốc ở Việt Bắc, hay nhà lịch sử quân sự Hồ Sơn Đài về những gì ông Vân vẽ ở Trung đoàn Thủ đô… Tuy nhiên, những người cùng thời với ông Vân còn rất ít, nhất là trong giới mỹ thuật, nên quả thực không biết hỏi ai, nên phải cất công đi đến những nơi ông Vân từng đi… Hầu hết trong bộ sưu tập này, Tô Ngọc Vân không ký họa thành một bức tranh hoàn chỉnh như kiểu các họa sĩ kháng chiến thường làm, mà ông chỉ nghiên cứu, ký họa chi tiết, hình hài nào đó để xây dựng tác phẩm, rồi tìm các cấu trúc tác phẩm riêng, thường là nhỏ bé như bao diêm và vẽ dày đặc trên một tờ giấy. Những cô người mẫu chính được biết đến là cô Sáu, cô Thăng, cô Mai… có lẽ là người mẫu chuyên nghiệp thời Pháp thuộc, các cô đều khoảng 27-32 tuổi, tức là không còn trẻ, cũng chưa già trong quan niệm đương thời, để họa sĩ xây dựng cái hình tượng người phụ nữ thành thị nền nếp, đoan trang nhưng tân thời.

Trong cuốn sách còn in kèm có hai bức thư Tô Ngọc Vân gửi hai danh họa Picasso và Matisse (ông gọi họ là “họa sư”), được viết năm 1951. Trong thư, họa sĩ Việt Nam gửi lời đề nghị hai họa sư quốc tế góp ý để nền hội họa Việt Nam tiếp cận tinh hoa thế giới. Ông Phan Cẩm Thượng nói thêm: “Khi làm xong cuốn sách này, tôi không thấy vui vẻ gì, trái lại thấy rất buồn. Một họa sĩ được coi là hàng đầu của đất nước mà hầu như toàn bộ sự nghiệp lại được một người nước ngoài sưu tập và bỏ tiền xuất bản sách. Việc bộ ký họa đó của Tô Ngọc Vân ra nước ngoài là điều đáng tiếc với văn hóa Việt Nam - một kho tàng giàu có đang trở nên trống rỗng. Phải chăng đời sống văn hóa đang xuống cấp hiện nay vì cái kho trống rỗng này…”.

Còn một điều, nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng vẫn chưa hết băn khoăn là sách in ra phần lớn thuộc về ông Tira, ngoài biếu một ít ở buổi giới thiệu, nhà xuất bản chỉ nhận 100 cuốn để bán, giá hơn 1 triệu đồng, còn lại cũng ít ai muốn mua. “Có nhiều người biết, nhưng thật sự quan tâm thì tôi nghĩ không nhiều. Báo chí, truyền hình cũng đưa tin giới thiệu rất trang trọng, nhưng rồi cũng như mọi chuyện khác thôi. Văn hóa chưa thật sự có được quan tâm theo chiều sâu và tâm hồn...”, Phan Cẩm Thượng nói.

TRẦN TRUNG SÁNG