Đưa các cháu về quê nội nhân những ngày đầu nghỉ hè. Cho dù bây giờ đường ô-tô chạy liền một mạch, cầu cống bắc qua sông cứ tăm tắp từ phố xá về làng, nhưng tôi lại chọn cái lối đò ngang đò dọc lênh đênh để bọn trẻ được tha hồ bơi lội, tắm táp cùng… cổ tích.
Ôi chao, Con sông nào đã xa nguồn. Thì con sông đó sẽ buồn với tôi. (Thơ Hoài Khanh). Vâng, không chỉ là buồn với tôi mà chắc là sẽ còn buồn với nhiều người. Biết gọi tên một nỗi buồn như thế cũng tức là gọi tên trí nhớ quay về. Thành ra, chẳng phải riêng gì cho bọn trẻ nhỏ mà là cho chính tôi, có lúc quên tuổi tác khi trên những bến xưa còn dư hương của cái đẹp tựa như trong tranh vẽ của cố danh họa Nguyễn Phan Chánh: Sông biết nhớ từ tóc dài em gội!
Nhưng dòng sông đã vào mùa hạ rồi mà con nước còn đục ngầu đầy những bèo bọt. Đục ở đây không phải là Từng giọt phù sa tháng ba tháng bảy, mà là do sự tác hại của môi trường vùng đầu nguồn bị tàn phá nặng nề suốt từ bao năm nay. Thông thường những dòng sông con về mùa hạ đều trong veo trong vắt, và mực nước xuống rất thấp, có đoạn người ta chỉ cần xắn quần lội qua sông chứ chả phải đò giang gì.
Làng tôi nằm giữa vây quanh sông nước. Trước làng sông trôi, sau làng sông chảy, vắt từ nhánh sông này qua nhánh sông kia lại cũng một dòng sông. Giàu có sông nước như vậy nên phù sa màu mỡ cũng thuộc vào hàng ít ai sánh bằng. Ấy là tôi nói chuyện đời xưa, thuở mà các cô các chị Qua cồn mang giỏ hái dâu. Hái dâu không hái hái câu ân tình. Vâng, dâu xanh bạt ngàn dâu xanh! Những triền gành cồn bãi tít tắp xanh từ đầu sông đến cuối sông, mà nào chỉ dâu xanh không thôi, còn bao thứ hoa trái khác: dưa hấu, đậu phụng, đậu xanh, mè, ớt, thuốc lá… cứ thi thố với nhau mà tươi tốt, cứ thi thố với nhau mà đẹp. Đẹp nhất là các chị các em, những buổi chiều mùa xuân mùa hạ, sau những buổi hái dâu, hái đậu, hái dưa… tất cả đổ ra bến sông ngụp lặn gội tắm tâm tình. Nước sông mát rười rượi và trong vắt nhìn thấu tận đáy. Từng suối tóc mềm mại như tóc tiên buông lơi theo dòng, da dẻ nõn ra hồng hào giữa sông nước mà thỏa sức trong như ngọc trắng như ngà. Cứ nhìn vào đất đai trù phú đó, người ta sẽ hiểu ra sức sống của hoa trái và văn hóa của vùng đất ấy đẹp đến nhường nào!
Bây giờ thì vẫn những dòng sông ấy, nhưng mùa lũ lụt thì nước xiết chảy điên cuồng, cây rừng đốn hạ vô tội vạ trôi đầy sông. Đến nỗi người ta mô tả: có thể lội bộ trên cây mà qua sông được. Những vùng đất màu mỡ ven sông lở hàng trăm héc-ta, có làng lở trôi tuốt biển Đông phải di dời tất cả. Mùa nắng mùa khô nào có hơn gì, nước cạn nông đến kiệt dòng, ngầu đục.
Những dòng sông quê thương tích đầy mình lặng lẽ chảy qua bao bến bờ hoang vắng. Hình ảnh con sông quê đẹp như thơ tôi thường kể cho các cháu nghe bây giờ bọn trẻ ngỡ như là chuyện hoang đường. Mà chẳng riêng gì những dòng sông chảy quanh quất qua làng tôi. Cứ ngồi bên máy vi tính ở nhà gõ vào Google mấy chữ: “Những dòng sông bị bức tử như thế nào?”, lập tức sẽ đọc từ đầu Bắc đến cuối Nam bao nhiêu là dòng sông hiện lên: sông Cầu, sông Thương, sông Đáy, sông Sê Rê Pok, sông Kôn, sông Ba, sông Trà Khúc…
Dòng sông nào cũng thương tổn, cũng bị bức tử, đến nỗi có dòng hấp hối. Tiếng báo động kêu cứu từ các báo, các đài ngày này qua tháng khác cứ như kinh nhật tụng, vậy mà xem ra chẳng thấm tháp tới đâu. Đấy là chưa nói đến mấy cái thủy điện lớn, nhỏ ở trên những non cao, cái đã hoàn thành, cái đang xây dựng. Thủy điện nào ở núi non mà chẳng triệt hạ cây rừng, cày xới đất rừng. Câu nói của bác nông dân già trên chuyến đò ngang qua sông cùng tôi (và bọn trẻ) trong phút tào lao thiên địa về chuyện sông bồi sông lấp, làm tôi chột dạ: “Lúc nào mà đất trời nổi giận làm cho sơn băng thủy kiệt thì đấy là lúc đáng sợ nhất”. Chẳng rõ câu nói ấy là do kinh nghiệm hay là gì, nhưng có lẽ trước thiên nhiên đầy bí ẩn, những dự báo cho con người quả thật không vô ích. Giữa khoảnh khắc ưu tư ấy, bọn trẻ hồn nhiên hỏi tôi: Bao giờ sông lại xanh trong?
Nguyễn Nhã Tiên
