Tết Xa-a-ní của người Cor

Cũng như đồng bào các dân tộc thiểu số khác ở khu vực Trường Sơn - Tây Nguyên, tộc người Cor ở Quảng Nam cũng có riêng một nền văn hóa truyền thống lâu đời với những lễ hội đặc sắc, đặc biệt là Tết giã rạ. Giã rạ là Xa-a-ní, tức ăn Tết hay lễ lúa lên chòi, là lễ tổng kết của một mùa lúa, tạ ơn thần linh và là dịp để mọi người trong nóc gặp gỡ, vui chơi sau những ngày tháng lao động vất vả, nặng nhọc…

Người Cor gói bánh...

Người Cor còn có tên gọi Co, Trầu, Cùa với địa bàn sinh sống chủ yếu ở các huyện Trà Bồng, Sơn Hà của tỉnh Quảng Ngãi, một số sống ở tỉnh Kon Tum. Riêng ở Quảng Nam, người Cor phân bố khá tập trung ở hai xã Trà Kót và Trà Nú, và một số ở xã Trà Giáp (huyện Bắc Trà My); cùng với một số ít hộ sinh sống ở xã Tiên Lập (huyện Tiên Phước), xã Tam Lãnh (huyện Phú Ninh) và các xã Tam Sơn, Tam Trà (huyện Núi Thành).

Người Cor ở huyện Bắc Trà My trồng lúa trên rẫy, không có lúa nước, mỗi năm một vụ. Từ tháng 10 - 11 (âm lịch), khi gia đình cuối cùng trong nóc đưa lúa lên chòi, là các già làng định ngày cả làng sẽ ăn Tết giã rạ. Trước Tết giã rạ chừng một tháng, tháng rưỡi, người Cor có lễ cúng cơm mới rồi bắt đầu lên rẫy tuốt lúa.

Kể từ lễ cúng cơm mới, hễ được con thú rừng nào là người ta luộc chín, đem hong khô trên bếp, để dành cúng trong lễ giã rạ. Để đón Tết giã rạ, người ta phải mất ít nhất chục ngày chuẩn bị. Đàn ông thì cầm vũ khí lên rừng để săn thú, hoặc xuống suối bắt cua cá làm lễ vật. Người ta cũng làm bẫy để bẫy chuột. Vì chuột thường phá lúa nên phải bắt cho được chuột làm lễ vật cúng hồn lúa.

Ngày cận Tết, ông chủ nhà lấy ít lúa chét trên rẫy gói trong lá chuối rừng, một ít đặt trên chòi lúa, một ít mang về nhà, gọi là rước hồn lúa, xoa lên tay, lên đầu từng người trong nhà, nhằm xua đuổi những điều xấu trong năm cũ, cầu mong cho năm mới được may mắn, làm ăn phát đạt rồi đặt gói lúa trên chỗ thờ.

... và dâng cúng các lễ vật trong Tết Xa-a-ní.

Sáng hôm sau là ngày chính Tết. Từ sáng sớm, ông chủ gia đình đứng lâm râm vái gọi hồn các thần và ông bà về dự lễ. Mới khoảng 4 giờ, nhà nhà đều bày biện các lễ vật cúng các vị thần đã phù hộ cho lúa sinh sôi. Đến khoảng 8 giờ sáng, người ta mới cúng lễ vật sống cho các nam thần và cúng ông bà gồm các vật nuôi trong nhà như heo, gà, vịt.

Các vật cúng đều phải qua hai cung đoạn cúng sống và cúng chín. Sau đó là lễ thức rước hồn lúa từ nhà lên chòi lúa. Người ta thắt sợi dây chỉ trắng làm chín bậc thang cho thần lúa lên chòi giữ lúa. Sau đó người ta quay vào nhà, lấy các lễ vật đã cúng cho người nhà ăn phép, rồi mời người trong làng cùng ăn uống, chúc nhau năm mới nhiều may mắn.

Tối đó, các ông chủ nhà trong nóc tụ tập tại nhà chủ nóc để cúng ma ga-ru. Khác với ma xó, ma xấu chuyên rình rập trong các xó xỉnh phá hoại con người, ma ga-ru được coi là ma tốt, cho nên lễ thức này người ta gọi là “cúng đổi ma”. Mỗi người đem theo các loại bánh trái từ nhà mình để góp vào lễ cúng, mỗi thứ ba cái bánh…

Đến ngày thứ hai, gia đình cúng ma hàng, theo tín ngưỡng là ma đã cho phép gia đình làm ăn khá giả để mua sắm hàng trong năm, như các loại chiêng, ché, nồi, áo, lục lạc, cườm. Sau đó đến lễ thức cúng ma trầu, ma quế, ma trâu, ma bò, heo… mong cho các loài năm mới đều sinh sôi nảy nở giúp ích cho con người.

Tiếp đó, người ta cúng thần ma hộ mệnh ông bà, hộ mệnh mình, thần ma đã giữ nóc, giữ quê hương. Bà con láng giềng trong làng và từ các làng khác được mời đến dự, ăn uống no say, khua chiêng trống, múa hát vang trời.

Ngày thứ ba, người ta tiếp tục cúng đổi ma, lần này theo từng gia đình. Người ta dùng gà, heo cúng sống ở nhà xong, nấu chín đem lên cúng “đổi ma” trên rẫy. Người ta tin rằng trong Tết giã rạ mà có nhiều khách đến nhà là điều may mắn cho gia đình.

Cho nên khách ai đến nóc, đều không thể từ chối sự mời mọc của tất cả các gia đình, phải đi ăn phép ở các nhà. Khi ra về khách còn được chủ nhà cho bánh mang theo.

Có thể nói, Tết Xa-a-ní của người Cor là một nghi thức nông nghiệp theo kiểu ngày hội mùa đặc sắc với mong ước mùa tới sẽ được nhiều lúa thóc hơn. Ở đó người ta vui với vụ lúa mới và chia sẻ với cộng đồng làng nóc và khách khứa niềm vui được mùa. Sau khi ăn Tết giã rạ xong, người ta mới được làm các lễ thức khác như lễ ăn trâu, làm đám cưới cho con cháu…

AN TRƯỜNG