Tâm lý thị dân trong cốt cách... nông dân xứ Quảng

1. Trong hồi ký Xứ Đàng Trong năm 1621, giáo sĩ Christophoro Borri (1583-1632) có viết về cá tính của dân Hội An như sau: “… Họ dễ dàng cho người ngoại quốc vào hải cảng của họ và thấy thích thú khi người ta tới buôn bán trong lãnh thổ, không những từ những nước và tỉnh lân cận, mà từ cả những xứ rất xa. Về vấn đề này, họ không cần phải dùng mánh lới gì lớn, người ngoại quốc đủ bị quyến rũ bởi đất đai phì nhiêu và thèm muốn những của cải tràn đầy trong xứ của họ…”.

Các chi tiết này cho thấy hai điều: Tinh thần toàn cầu hóa đã có ở xứ Hội An và trước đó từ rất sớm, có tài liệu nói thế kỷ 14, có tài liệu nói 16, 17. Hệ quả là tâm lý thị dân - theo nghĩa dễ tiếp nhận sự khác biệt, ngoại quốc, ngoại lai - đã sớm hình thành và lan rộng.

Bởi không chỉ ở Hội An, ven các sông như Thu Bồn, Hàn… lên hướng thượng nguồn đều hiện diện tinh thần thị dân này. Sống và truyền đạo ở dinh trấn Thanh Chiêm, qua thư từ và ghi chép, các giáo sĩ Francisco de Pina (1585-1625), Alexandre de Rhodes (1591-1660)… cho thấy thị dân quốc tế đã lưu dấu ở nhiều làng xã xa xôi, người nước ngoài đã kết hôn, sinh sống với dân địa phương, chết thì lập mồ mả tại làng xã.

Ghi chép, báo cáo, ký sự của các “khách quốc tế” khác như Chu Thuấn Thủy (1657), Thích Đại Sán (1695), Thái Đình Lan (1835)… cũng đề cập tới tinh thần thích bang giao và lối sống thị dân của xứ Quảng.

Bên cạnh những “tứ hổ”, “tứ kiệt”, “ngũ phụng tề phi”… nổi danh về khoa bảng theo thể thức truyền thống, thì xứ Quảng cũng gắn với những phong trào rất mới như Cần Vương, Duy tân, Trung kỳ dân biến, chữ quốc ngữ, văn chương - báo chí… Mà những người đề xướng hoặc cốt cán trong các phong trào này cũng phần nhiều xuất thân cựu học - khoa bảng.

Như phong trào Duy tân do Phan Châu Trinh phát động đầu thế kỷ 20, được các nhà khoa bảng rất ủng hộ, dù các vấn đề này rất hệ trọng với chính họ như bỏ lối học thi khoa bảng từ chương, thêm khoa học hiện đại và ngoại ngữ, mở mang kinh tế, lập các nhà buôn lớn để tự lực, học hỏi tinh thần dân chủ, tinh thần cách mạng...

Với đa số nho sĩ, văn nghệ sĩ và nông dân xứ Quảng đầu thế kỷ 20, những điều này là tri thức ngoại nhập hoặc lai căng, tùy góc nhìn, nhưng họ đã chọn tiếp nhận, hòa nhập mà không hòa tan, theo cách sống thị dân. Cắt tóc ngắn, mặc đồ Tây, đi xe đạp, uống sữa bò, ăn bánh mì, dùng tiếng Tây… chỉ là những tiếp nhận bên ngoài, các thay đổi bên trong càng lớn hơn nữa.

2. Trong vài tài liệu để lại, Huỳnh Thúc Kháng kể rằng thời ông còn trẻ, cuối thế kỷ 19, nhiều thanh niên đã theo bè gỗ xuôi dòng Thu Bồn từ Tiên Phước xuống Cửa Đợi, đi 4-5 ngày mới tới nơi, chỉ để tìm kiếm tân thư (sách tư tưởng mới) từ nước ngoài về đọc.

Nhờ đọc tân thư, học hỏi lối sống mới, mà sau này sớm có các cái nhìn mới, hành động mới về chữ quốc ngữ, về giáo dục, nông nghiệp, kiến nghiệp, duy tân, dân chủ, cách mạng… Câu ca “Ai về nhắn với bạn nguồn/ Mít non gởi xuống, cá chuồn gởi lên” cũng là một ghi dấu cho việc giao thoa giữa miền cao và thị dân vậy.

Phan Khôi đậu tú tài Nho học năm 19 tuổi, nhưng sớm bỏ qua nó, để học chữ quốc ngữ và tiếng Pháp, khởi xướng phong trào Thơ mới, viết báo theo kỹ thuật duy lý của Tây phương. Chính vì xứ Quảng có truyền thống bang giao, cảng biển, lại có nhiều người thích tư tưởng mới, văn hóa mới và lối sống thị dân, nên không phải ngẫu nhiên mà người Pháp đã chọn nơi đây để đặt bước chân xâm lược, rồi tôn giáo, phim ảnh, báo chí, xe hơi, Tây y, giáo dục… cũng vô đây từ rất sớm, thậm chí sớm nhất.

Tại sao nói cách sống thị dân thì thường ít bài trừ, thích hòa nhập mà không hòa tan? Ví dụ như TP.Hồ Chí Minh, nơi đây nổi tiếng là bao dung, nên có đầy đủ đặc sản của hầu khắp tỉnh thành trên cả nước. Trong khi đến các vùng quê còn khép kín, tìm các món xứ khác khó khăn hơn rất nhiều. Với nội thành Đà Nẵng cũng vậy, đa dạng đặc sản hơn các vùng quê, vì đa dạng xuất xứ dân chúng và đa dạng văn hóa hơn.

Nếu hỏi hội đồng hương xứ Quảng hoạt động ở đâu mạnh nhất? Thì chắc chắn là ở TP.Hồ Chí Minh rồi. Có năm họp hội đồng hương 2-3 ngày liên tục, thu hút cả sáu bảy chục ngàn lượt người. Mới nhìn qua, mô hình hội đồng hương là để gìn giữ nền nếp cũ, văn hóa xưa…, nghĩa là có gì đó hơi đi ngược với đời sống thị dân, nhưng lại phát triển mạnh ở đô thị hiện đại bậc nhất.

Mâu thuẫn chăng? Không hề! Bởi cốt cách hoặc cá tính thường thấy của cư dân xứ Quảng khi đi tứ xứ lập nghiệp là cố mang theo vài món ăn và tập quán cũ để thể hiện “như ta đây là…”, nhưng cũng cố hòa nhập, vươn lên để thấy mình cấp tiến, cởi mở. Khu Bảy Hiền ở quận Tân Bình trước đây là một đặc trưng cho điều này, nói giọng Quảng có khi còn Quảng hơn cả quê nhà, chợ Bà Hoa bán nhiều đặc sản ở quê.

Mở rộng về phương Nam, không chỉ là địa lý, mà còn là ở tâm lý, thậm chí khía cạnh tâm lý còn quan trọng hơn, nên mới có câu nhận xét rằng khi qua khỏi đèo Hải Vân thì dân Việt trở nên khác biệt.

Khi đi ra khỏi lũy tre làng cũng vậy, những nông dân xứ Quảng vẫn rặt là quê để khỏi “chửi cha không bằng pha tiếng”, nhưng cũng khá sành điệu khi cần phải hòa nhập lối sống thị dân nơi xứ người, để khẳng định bản sắc.

Ấy cũng là một cá tính Quảng vậy!