Lăng Bà và chợ Bà nay thuộc thôn Bình Hòa, xã Bình Giang, huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam, gắn liền với truyền thuyết dân gian khá hấp dẫn.
 |
| Lăng Bà đã được tôn tạo nhưng chợ Bà trước lăng chỉ còn tàn tích. |
Theo truyền thuyết, làng Bình Hòa xưa chưa có chợ. Ngày kia, có một xác chết phụ nữ tấp vào bờ sông Trường Giang chảy qua làng. Nghe tin, viên lý trưởng ba chân bốn cẳng chạy báo lên trên. Được tin báo, quan xuống khám, kết luận xác chết là của một phụ nữ người Tàu. Mọi người đoán già đoán non có lẽ bà này qua tìm chồng, chẳng may bị sóng to, gió lớn làm lật thuyền mà chết chứ không ai giết hại cả. Thế là dân làng đem xác chôn ở cạnh bến sông.
Điều kỳ lạ từ khi có mộ của người phụ nữ xấu số này, ai có việc gì, nếu đến “xin” đều được bà giúp đỡ, phù hộ. Tiếng “lành” đồn xa, không chỉ người trong làng mà người các nơi cũng đến khấn vái. Thấy bà quá linh thiêng, dân làng mới góp tiền làm lăng, gọi là Lăng Bà. Hằng năm đều có tổ chức tế lễ.
Khi đến “xin” Bà giúp, phải mua sắm tí lễ vật, nhiều thì bánh trái, hoa quả, ít cũng nải chuối, hương đèn… Thế là mấy nhà xung quanh Lăng Bà có sáng kiến đứng ra bán mọi thứ, mà Bà càng thiêng thì bánh trái, hoa quả bán càng đắt. Không những vậy, những người ở xa, có khi đi nửa ngày đường mới đến, cần có chỗ ăn. Vậy là quán trọ ra đời. Lý trưởng thấy việc buôn bán ở Lăng Bà phát đạt, mới nhân cơ hội đứng ra lập chợ gần lăng, gọi là chợ Bà.
Xưa, chợ Bà là chợ lớn của khu vực. Chợ Được gần đó tuy có tiếng tăm nhưng hàng hóa buôn bán còn thua chợ Bà. Chợ thu hút không chỉ ghe thuyền ở Hội An, Duy Xuyên mà còn một số địa phương khác ở Quế Sơn, Tam Kỳ... Là chợ lớn, có tính chất trung chuyển nên chợ họp rất sớm, từ 4 giờ sáng, đông nhất 5 giờ, đến 6 giờ đã bắt đầu tan. Lúc này, chợ chủ yếu bán thức ăn, hàng tiêu dùng hằng ngày. Gần trưa, người ta dọn dẹp, về nhà.
Xưa, ghe thuyền ghé bến chợ Bà tấp nập, có lúc đến hàng chục chiếc, đậu chật cả bến sông. Hàng mua đi chủ yếu nông sản như khoai lang, đậu phộng. Hàng đến bán là vải vóc, mắm muối, dầu thắp... Đặc biệt, ở Bình Hòa có xóm đánh bắt cá, tôm, gọi là xóm Nò. Đây cũng là một trong những mặt hàng chính của “thương hiệu” chợ Bà thời trước. Người ta không những mua hàng rồi chuyển xuống ghe đi các nơi mà còn... gánh bộ ra bán các chợ ở Thăng Bình, Quế Sơn, nhất là chợ Hương An.
Trong số các hiệu buôn ở chợ Bà hồi trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945 có hai hiệu buôn người Tàu. Đó là ông Khách Nấu kinh doanh vải vóc và ông Bảy Gián chủ yếu kinh doanh rượu. Người Việt, buôn bán bề thế một chút có bà Đảng, ông Hoàng, ông Nguyễn A bán tạp hóa, ông Tổng Ngự bán bún thịt bò, bà Duyên bán mì Quảng...
Ông Nguyễn A nổi tiếng là người giàu có, và là một trong số rất ít hộ ở Bình Hòa xây được nhà lầu đầu tiên. Ông còn có cả một chiếc ghe chạy tuyến Thăng Bình - Hội An. Sinh thời, ai túng thiếu, ông đều bán, nhưng phải chấp nhận giá cao hơn. Người ta bảo do ông ăn ở “căn ke”, không được hào phóng, rộng rãi nên khi mất, số phận khá hẩm hiu.
Riêng ông Hoàng có đến hai vợ nên có hai cơ sở kinh doanh, một ở chợ Bà, một ở chợ Việt An. Bà vợ ở Việt An dễ dàng mua một số mặt hàng dùng làm thuốc Bắc như sa nhân, sâm, quế... do bà con các dân tộc thiểu số mang xuống. Mỗi khi nhận hàng xong, ông Hoàng bảo vợ lo cơm nước, rượu chè cho mọi người. Ăn uống no say xong, họ hỉ hả ra về thì ông bảo “này, các ông lấy ít nhiều chi chớ?”. Bà con cười, đáp: “Thôi mà, mi cho tao ăn, tao cho lại mi mấy thứ đó, tiền nong chi!”. Nhờ “khéo buôn” như thế, ông Hoàng phất lên nhanh chóng.
Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, cũng như nhiều chợ khác ở Quảng Nam, chợ Bà phải giải tán. Để tránh máy bay Pháp phát hiện, thả bom, người ta chỉ họp chợ nhỏ lẻ, chủ yếu ở các xóm. Sau năm 1954, chợ Bà mới được lập lại. Lúc này, chợ toàn người Việt. Số bà con Hoa kiều đã tản đi các nơi, người ra Hội An, người đi Đà Nẵng. Thời kỳ này, ở chợ Bà, buôn bán nổi nhất có ông Năm Đức. Ông này chuyên buôn thóc gạo, các loại đậu. Kế đến là bà Hoàng bán tạp hóa, bà Bảy Ta bán mì Quảng... Đặc biệt, có ông Lương Năm bán cơm. Nhưng sau, cơm ế nên ông quay sang bán mì Quảng. Nhìn chung, trong thời kỳ này, chợ Bà không còn giữ được vị trí là chợ khu vực, đóng vai trò trung chuyển hàng hóa trong vùng nữa. Chợ Bà dần dần trở thành một ngôi chợ quê, như hàng trăm ngôi chợ quê ở xứ Quảng khác.
Đầu những năm 2000, chính quyền xây dựng chợ mới nằm cách xa địa điểm cũ chừng 500 mét. Từ đó, Lăng Bà và chợ Bà nằm cách xa nhau nửa cây số. Nhưng dù xa hay gần, Lăng Bà và chợ Bà ở Bình Hòa mãi mãi lưu giữ trong dân gian những ký ức, những câu chuyện kể lý thú về một thời quá vãng khó phai mờ…
PHẠM HỮU ĐĂNG ĐẠT
