Bảo tồn và phát huy giá trị Đồn Nhất - Hải Vân Quan với phát triển kinh tế du lịch ở Đà Nẵng

Lịch sử hình thành và phát triển đã để lại cho thành phố Đà Nẵng nguồn tài nguyên du lịch văn hóa phong phú, với hạt nhân là hệ thống di tích lịch sử - văn hóa. Việc phát huy giá trị các di tích để phát triển du lịch không những đem lại các lợi ích kinh tế - xã hội, mà còn góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của các di tích. Những năm qua, du lịch Đà Nẵng tăng trưởng mạnh, trong đó có sự đóng góp to lớn và bền vững của du lịch văn hóa.

Việc bảo tồn, phục hồi và tôn tạo di tích Đồn Nhất - Hải Vân Quan trong thời gian qua đạt được nhiều kết quả khả quan, sẽ góp phần tạo nên điểm du lịch hấp dẫn du khách trong và ngoài nước. Ảnh: XUÂN DŨNG

Hiện nay, xu hướng du lịch văn hóa đang chiếm tỷ trọng khá lớn trong nền kinh tế du lịch. Trong đó, di sản văn hóa được xem như là một trong những tiền đề và yếu tố thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Di sản văn hóa nếu được đặt vào đúng vị trí sẽ phát huy được tối đa giá trị trong ngành kinh tế du lịch. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, bên cạnh những thành quả đạt được, việc khai thác giá trị du lịch của các di tích vẫn còn đó nhiều trăn trở. Minh chứng rõ nhất cho vấn đề này chính là di tích Đồn Nhất - Hải Vân Quan.

Các giá trị của Đồn Nhất - Hải Vân Quan

Đồn Nhất nằm trong quần thể, là một bộ phận không thể tách rời của Di tích cấp quốc gia Hải Vân Quan, tọa lạc trên đỉnh đèo Hải Vân, thuộc địa phận quận Liên Chiểu, thành phố Đà Nẵng và huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên Huế.  Đây là một di tích lịch sử văn hóa mang trong mình nhiều giá trị, tiêu biểu về lịch sử - quân sự và giá trị cảnh quan. Do đó, việc bảo tồn và phát huy giá trị Đồn Nhất gắn kết chặt chẽ với việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích Hải Vân Quan.

Hải Vân Quan là nhân chứng cho những thay đổi lớn lao của vận mệnh dân tộc từ dấu ấn mở mang bờ cõi cho tới những cuộc đối đầu khốc liệt với thực dân đế quốc. Nằm ở vị trí chiến lược hết sức quan trọng “đất yết hầu của vùng Thuận Quảng”^[1], Hải Vân Quan là một pháo đài quân sự có tác dụng hữu hiệu trong việc phòng thủ cửa ngõ phía nam của kinh thành Huế. Điều này đã được lịch sử chứng minh khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha tấn công Đà Nẵng vào năm 1858, uy hiếp Hải Vân Quan. Tuy nhiên, với quyết tâm bảo vệ cửa ải quan trọng này của triều đình Huế, đội quân xâm lược đã không thể vượt qua được lá chắn vững chắc của Hải Vân Quan và từ bỏ chiến lược “đánh nhanh thắng nhanh”, chuyển hướng tấn công vào Gia Định.

Theo thời gian, cùng với tiến trình phát triển lịch sử, Hải Vân Quan từng chứng kiến những chiến tích oai hùng trong công cuộc giữ nước của dân tộc. Năm 1947, nơi đây đã ghi dấu chiến công của Trung đoàn 108 của Vệ quốc quân khi tiêu diệt trung đoàn cơ giới Pháp tại chân cầu Roger ở phía bắc đèo Hải Vân. Trong chiến dịch Hè Thu năm 1952, sáng ngày 25-9, Đại đội 6 của Tiểu đoàn 59, Trung đoàn 803 thuộc quân chủ lực cơ động Liên khu V của Quân đội nhân dân Việt Nam tấn công tiêu diệt và bắt sống một số tên trong trung đội lính Âu - Phi của Pháp trấn giữ Đồn Nhất. Trong trận chiến mùa xuân Mậu Thân 1968, Tiểu đoàn đặc công 87 của quân Giải phóng đã tập kích tiêu diệt toàn bộ tiểu đoàn Hock của quân đội Mỹ án ngữ tại đèo Hải Vân.

Không chỉ có giá trị về mặt lịch sử, Hải Vân Quan còn chứa đựng bên trong nhiều giá trị khảo cổ, kiến trúc, nghệ thuật. Sau hơn 100 năm vùi sâu dưới lòng đất, những hiện vật vô cùng có giá trị, những nền móng kiến trúc của Hải Vân Quan dần phát lộ sau các cuộc điều tra, nghiên cứu khảo cổ học.

Được mệnh danh là “thiên hạ đệ nhất hùng quan”, từ xưa đến nay, đèo Hải Vân nói chung và Hải Vân Quan nói riêng luôn có sức hấp dẫn kỳ lạ đối với du khách thập phương. Dọc đường cái quan từ bắc chí nam của nước Việt, không có nơi nào mà đèo cao chênh vênh bên mặt biển như ở đây. Từ độ cao 490m, một cảnh tượng hoành tráng mở ra trước mặt du khách với những triền núi, vịnh biển và những con đường quanh co, khúc khuỷu theo triền dốc như một dải lụa. Từ Hải Vân Quan, phóng tầm mắt ra phía bắc là những rặng núi xanh lam trùng điệp tiếp nối nhau; nhìn vào phía nam là Vịnh Đà Nẵng, bán đảo Sơn Trà, rồi thành phố Đà Nẵng, Cù lao Chàm xa xa ẩn hiện.

Đi trên con đường vắt qua triền Hải Vân, sẽ cảm nhận được vẻ đẹp của thiên nhiên; đồng thời thưởng thức những phong cảnh tuyệt vời trên dọc đường thiên lý. Sự xếp đặt một cách khéo léo giữa cảnh quan thiên nhiên và công trình kiến trúc do con người xây dựng, tạo nên một tổng thể hoàn chỉnh.

Thực trạng công tác bảo tồn, phát huy giá trị di tích Hải Vân Quan

Có nhiều giá trị đặc biệt là vậy nhưng một thời gian dài trong quá khứ, bởi nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan mà di tích Hải Vân Quan đã không được quan tâm đúng mức, khiến di tích này trở nên hoang phế, xuống cấp nghiêm trọng. Trước tình trạng đó, cuối năm 2016, thành phố Đà Nẵng đã bắt tay với tỉnh Thừa Thiên Huế cùng “giải cứu” Hải Vân Quan thông qua việc phối hợp xây dựng chung bộ hồ sơ trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận Hải Vân Quan là di tích cấp quốc gia. Ngày 14-4-2017, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ký Quyết định số 1531/QĐ-BVHTTDL công nhận Hải Vân Quan là Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật quốc gia.

Năm 2017, tại lễ đón bằng di tích lịch sử quốc gia trên đỉnh đèo Hải Vân, lãnh đạo UBND thành phố Đà Nẵng và UBND tỉnh Thừa Thiên Huế đã cùng ký kết biên bản hợp tác bảo tồn và phát huy giá trị Di tích quốc gia Hải Vân Quan. Đây là dấu mốc bắt đầu quá trình hồi sinh Hải Vân Quan. Năm 2018, thành phố Đà Nẵng và tỉnh Thừa Thiên Huế phối hợp Bảo tàng Lịch sử quốc gia tổ chức khai quật khảo cổ học và hội thảo khoa học “Bảo tồn, tu bổ và phát huy giá trị di tích Hải Vân Quan”, làm sáng rõ quá trình hình thành và biến đổi của di tích; xác định được quy mô, kết cấu nền móng kiến trúc của công trình và cung cấp những cứ liệu khoa học cần thiết để có giải pháp bảo tồn, tu bổ và phục hồi di tích một cách hợp lý nhất trong thời điểm hiện nay, nhằm phát huy tối đa giá trị về lịch sử, du lịch của di tích.

Cuối năm 2021, dự án Bảo tồn tu bổ, phục hồi và phát huy giá trị di tích Hải Vân Quan được khởi công thực hiện bởi Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế (tỉnh Thừa Thiên Huế) phối hợp Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Đà Nẵng. Dự án nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di tích, góp phần phục vụ phát triển kinh tế - xã hội của hai địa phương. Dự án có tổng mức đầu tư hơn 42 tỷ đồng từ nguồn ngân sách thành phố Đà Nẵng 50% và ngân sách tỉnh Thừa Thiên Huế 50%, dự kiến hoàn thành trong năm 2023.

Tuy nhiên, bên cạnh những mặt làm được, công tác quản lý giá trị di tích vẫn còn gặp một số khó khăn do chưa có tiền lệ về việc hai địa phương cùng sở hữu một di tích nên công tác phối hợp quản lý, bảo vệ vẫn còn nhiều lúng túng, cùng với đó, tình trạng khai thác du lịch một cách tự phát đã ít nhiều ảnh hưởng đến công tác phát huy giá trị di tích.

Các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di tích Đồn Nhất - Hải Vân Quan với phát triển kinh tế du lịch ở Đà Nẵng

Hải Vân Quan là điểm du lịch hấp dẫn, là một điểm đến không thể thiếu được trong các tour du lịch của các đơn vị lữ hành xuyên Việt trên cả nước. Nhưng thực tế hiện nay, do vẫn đang triển khai dự án trùng tu nên dịch vụ du lịch còn manh mún, chưa xứng tầm với một điểm du lịch độc đáo, riêng có của hai địa phương. Để bảo tồn và phát huy hiệu quả giá trị di tích Đồn Nhất - Hải Vân Quan, trong thời gian tới, UBND thành phố Đà Nẵng sẽ phối hợp với UBND tỉnh Thừa Thiên Huế thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp:

Thứ nhất, tiếp tục triển khai có hiệu quả biên bản hợp tác bảo tồn và phát huy giá trị Di tích quốc gia Hải Vân Quan giữa thành phố Đà Nẵng và tỉnh Thừa Thiên Huế; trong đó chú trọng cơ chế phối hợp quản lý, phát huy giá trị di tích quy định rõ trách nhiệm giữa hai địa phương. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra để hoạt động du lịch tại Hải Vân Quan đảm bảo lành mạnh, đúng quy định.

Thứ hai, đẩy mạnh công tác xúc tiến, quảng bá hình ảnh Hải Vân Quan, thu hút khách du lịch, ứng dụng khoa học, công nghệ để phát triển du lịch tại Hải Vân Quan bằng hình thức nghiên cứu thị trường, tăng cường truyền thông, quảng bá.

Thứ ba, tăng cường liên kết, hợp tác phát triển du lịch, đưa Hải Vân Quan vào liên kết hình thành tour, tuyến tham quan cùng với các địa điểm du lịch nổi tiếng khác trên con đường di sản, khám phá miền Trung (Quảng Bình - Thừa Thiên Huế - Đà Nẵng - Quảng Nam).

Thứ tư, đa dạng hóa và nâng cao chất lượng các sản phẩm du lịch. Ngay phía bên dưới đèo Hải Vân là làng Vân với đường bờ biển dài, bãi cát trắng và phong cảnh nên thơ thích hợp cho du lịch sinh thái và nghỉ dưỡng, cách đó không xa là làng chài Nam Ô với nghề làm nước mắm nổi tiếng, lễ hội cầu ngư... và gắn với đó là một không gian văn hóa, lối sinh hoạt còn giữ nguyên đặc điểm của một ngôi làng chài truyền thống hứa hẹn sẽ thu hút đối với nhiều du khách yêu thích du lịch trải nghiệm. Đây có thể sẽ là một sự kết hợp và luân chuyển hoàn hảo giữa các hình thức du lịch khám phá - nghỉ dưỡng - trải nghiệm… cho khách du lịch.

Thứ năm, tập trung đầu tư và thu hút nguồn vốn đầu tư cơ sở hạ tầng để phục vụ phát triển du lịch. Đầu tư từ nguồn vốn ngân sách Nhà nước theo hướng đồng bộ, có trọng tâm, trọng điểm, ưu tiên phát triển kết cấu hạ tầng khu vực đỉnh đèo; đồng thời đẩy mạnh thực hiện xã hội hóa các dịch vụ để phát triển du lịch, khuyến khích các thành phần kinh tế tham gia đầu tư hoạt động du lịch phù hợp tại di tích Hải Vân Quan và các khu vực lân cận dưới các hình thức khác nhau.

Khi du lịch được xác định trở thành một trong những ngành kinh tế mũi nhọn của Đà Nẵng, yêu cầu phát triển du lịch bền vững gắn liền với việc bảo vệ môi trường và bảo tồn giá trị di sản văn hóa càng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Tiềm năng và giá trị của Đồn Nhất - Hải Vân Quan đã rõ ràng, tuy nhiên để khai thác hiệu quả và bền vững, không gây tổn hại đến di tích và môi trường sinh thái tại Hải Vân Quan là một vấn đề cần được cân nhắc thận trọng. Cần có sự bắt tay chặt chẽ, phối hợp nhịp nhàng, cùng chia sẻ lợi ích và hướng đến phát triển bền vững giữa hai địa phương: thành phố Đà Nẵng và tỉnh Thừa Thiên Huế.

Việc bảo tồn, phục hồi và tôn tạo di tích Hải Vân Quan trong thời gian qua đã đạt được nhiều kết quả khả quan. Chúng ta có quyền tin và hy vọng rằng, trong tương lai, Hải Vân Quan sẽ trở thành một điểm du lịch hấp dẫn, một điểm dừng chân thú vị khi đến với thành phố Đà Nẵng hiện đại và năng động.

Lê Trung Chinh
Phó Bí thư Thành ủy, Chủ tịch UBND thành phố Đà Nẵng

[1] Lời của chúa Nguyễn Hoàng, trích trong Quốc Sử Quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục, Tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội 2004, tr. 41.