Cây tà vạt có nhiều công dụng. Đặc sắc nhất là rượu tà vạt. Cây tà vạt cho rượu quanh năm, nhiều nhất vào tháng tư. Đồng bào Cơtu uống rượu tà vạt quanh năm, nhưng vui nhất trong dịp Tết mừng lúa mới và Tết Nguyên đán.
Nhà Corr Được ở tổ 9 thôn Dung. Ngôi nhà lợp ngói khang trang nằm ở bìa rừng, lọt thỏm giữa những tàn lá cây. Chỉ một buồng tà vạt trĩu quả, Corr Được bảo tôi những cây tà vạt xung quanh nhà là cây ông trồng. Tên chung là tà vạt nhưng thực ra có vài loại. Ông đã lội rừng băng suối, lần mò kiếm những cây ưng ý nhất bứng về, từ khi chúng chỉ cao cỡ gang tay, từ khi ông còn là phó công an xã.
Dăm bảy năm, mười năm. Giờ thì Corr Được đã về hưu, hơn chục gốc tà vạt không phụ công người trồng. Cây tà vạt hao hao cây dừa, và đã đạt chiều cao của cây dừa trưởng thành. Những buồng quả tíu tít, có dễ đến vài trăm quả mỗi buồng. Tôi không biết trên mặt đất này có loại cây nào mắn quả đến thế. Nhìn những quả tà vạt trông xa như quả cau chen nhau không còn chỗ hở không khỏi lạ cho cái sự sinh sôi nảy nở của tạo hóa!
Tà vạt mọc rải rác trong rừng, ở những nơi ẩm ướt gần khe suối. Ngoại trừ lấy lá lợp nhà, có lẽ chẳng ai để ý đến nó lắm cho đến khi người ta bất ngờ phát hiện ra đó là “cây rượu”! Tôi đã nhẫn nại gợi chuyện những bậc cao niên, cố công tìm một truyền thuyết, một huyền thoại, một sự tích. Nhưng là công dã tràng, tất cả mờ mịt, chìm vào quên lãng. Trên những gương mặt sạm nắng đầy những vết nhăn của năm tháng, tịnh không dấu vết của giọt rượu tà vạt đầu tiên! Một trăm năm, hai trăm năm hay lâu hơn nữa? Làm thế nào mà con người biết cách lấy rượu từ cây tà vạt? Corr Được bảo phải dùng một cái chày bằng gỗ đập vào cuống buồng trái. Đập vừa phải, không nặng không nhẹ. Cứ hai tuần đập một lần, đến lần thứ bảy thì nghỉ một tháng. Sau lần thứ tám chặt nhánh quả đầu tiên thấy ra nước còn phải đập một lần nữa rồi chặt hết buồng. Bó “thuốc” chỗ cuống bị chặt đó để tránh kiến và sâu bọ. Thành phần chủ yếu của “thuốc” là cây mùng thơm, một loại môn dại. Hứng can vào chỗ cuống bị chặt, một “mùa” rượu tà vạt có thể “thu hoạch” tới 300 lít từ mỗi cây. Nhưng đấy chưa phải là rượu tà vạt Corr Được mời tôi uống. Muốn rượu tà vạt ngon phải có vỏ cây chuồn. Cho một đoạn vỏ cây chuồn vào, độ cồn nhỉnh hơn, vị rượu nhẫn hơn và hương rượu thơm hơn. Cây chuồn cho gỗ cứng như cây kiền kiền, Corr Được bảo dân khai thác cạn kiệt rồi, giờ phải tìm vào rừng sâu mới có!
Chúng tôi uống rượu tà vạt với gỏi tà vạt. Số là bữa qua đi rừng, Corr Được gặp một lô những cây tà vạt ken sát nhau tới mức một số cây không thể phát triển. Cần phải chặt bỏ những cây còi cọc. Và đó là lý do làm nên món gỏi. Chặt đọt bóc lấy phần lõi, tức cổ hũ tà vạt hay như theo cách gọi của Corr Được là lam tà vạt. Cái thứ lam tà vạt này chiên xào với cá với thịt chi cũng ngon. Còn cắt khúc cỡ ngón tay út đảo qua với tôm với tép nêm nếm vừa miệng thêm vài quả ớt trắng vài hạt tiêu rừng thì thành món gỏi, thành món khai vị, thành món sánh đôi với thứ rượu có cùng cội cùng nguồn.
Gọi là rượu, nhưng là rượu nhẹ, rất nhẹ, cứ phải dùng ly uống bia mới thích hợp, cứ phải một hai lít mới thấm thía, cứ phải từ lít thứ ba mới nhìn cô nào cũng xinh cũng đẹp. Và còn một điều nữa, những người nóng nảy, một hai ngụm đầu tiên không thấy thích đã chuyển sang thức uống khác là chưa biết uống tà vạt! Phải sau một vài lần chạm ly mới là thời khắc của rượu tà vạt, thời khắc cái miệng cứ bắt cái tay phải rót lia lịa! Trong chất rượu màu đùng đục kia không biết có một thứ chất huyền bí nào đó mê hoặc mình, bám riết lấy mình, đánh thức cái phận đàn ông đàn bà của con người. Đàn ông ngà ngà say, đàn bà ngà ngà say. Đàn ông phấn khích, đàn bà phấn khích. Đàn ông rạo rực, đàn bà rạo rực… Người Cơtu bảo đàn ông uống rượu tà vạt có con trai, đàn bà uống rượu tà vạt nước da trắng nõn… Không biết bao nhiêu đứa con trai, con gái đã sinh ra từ một đêm tà vạt…
Thiếu phụ Cơtu nước da trắng trứng gà bóc tặng tôi một chuỗi hạt tà vạt. Những quả tà vạt chín đen rụng xuống, nhân cứng hơn đá, búa đập không vỡ. Em đã mài bao nhiêu ngày để có một chuỗi hạt tặng tôi? Em đã làm cách gì để xuyên thủng những hạt tà vạt xâu chúng thành chuỗi? Những hạt tà vạt trắng đến giật mình…
Thoang thoảng hương rượu tà vạt trên môi em…
Môi tôi…
Trên đôi bầu vú căng tròn của em…
Trong đêm nghiêng về sáng…
Hoàng
