Chuyện đằng sau những con tem

Gần 200 năm qua, tem bưu chính trở thành người bạn đồng hành thân thiết của con người trên hành trình xây đắp mối quan hệ tốt đẹp, chân thành. Chưa kể, với người xa quê, mỗi con tem như nhắc nhớ về quê hương, bản xứ do chứa đựng những thông tin địa chỉ, mã bưu điện, cũng như quốc gia tạo ra chúng.

Chị Lê Thị Anh Đào, Hội viên Hội Tem Đà Nẵng bên bộ sưu tập tem của mình. Ảnh: T.Y

Mỗi con tem một cột mốc quan trọng

Ngày 6-5-1840, thế giới chứng kiến bước ngoặt quan trọng trong lịch sử ngành bưu chính trước sự ra đời con tem đầu tiên mang tên Penny Black, với hình ảnh Nữ hoàng Anh Victoria. Điều này không chỉ mở ra trang mới trong việc truyền tải thông điệp và hình ảnh qua thư từ, mà còn đánh dấu bước chuyển mình của công nghệ giao tiếp và vận chuyển thông tin trên toàn cầu.

Giới chuyên gia đánh giá, con tem này mang giá trị đặc biệt, cả về văn hóa lịch sử lẫn kỹ thuật in ấn.Thời điểm đó, giá một con tem Penny Black chỉ 1 penny, song đã trở thành món đồ trân quý của người sưu tầm tem. Cùng màu sắc đen trắng và hình ảnh Nữ hoàng Anh - một biểu tượng của Anh quốc và đế chế Anh, con tem ra đời mang tính đại diện cao, thể hiện sự kiêu hãnh và quyền lực của nước Anh thời bấy giờ.

Trước phản hồi tích cực của người dân, chỉ 2 ngày sau đó, con tem màu xanh cũng chính thức được phát hành với giá 2 penny. Tem bưu chính ra đời đã giúp ngành bưu điện nước Anh phát triển vượt trội, từ 76 triệu bức thư được vận chuyển năm 1830 lên 642 triệu bức năm 1863. Ngoài nhiệm vụ thanh toán cước phí bưu chính, nước Anh in thêm tem thiếu cước, tem sự vụ, tem phụ thu… để phù hợp với các giao dịch khác. Đặc biệt, mẫu tem Penny Black được nước Anh sử dụng liên tục trong 61 năm và chỉ được thu hồi khi Nữ hoàng Victoria băng hà.

Tương tự, năm 2022, ngành bưu chính Pháp phát hành bộ tem tưởng nhớ Nữ hoàng Elizabeth II, người giữ ngai vàng lâu nhất trong lịch sử nước Anh - khi bà vừa qua đời ở tuổi 96. Bộ tem được thiết kế khổ 37mm x 45mm, mang tông màu chủ đạo của lá cờ Anh gồm xanh lam, trắng và đỏ. Bộ tem gồm 4 con tem ghi lại hình ảnh Nữ hoàng tại 4 thời điểm quan trọng trong cuộc đời, đặc biệt là trong lễ lên ngôi năm 1953 và khoảnh khắc cưỡi ngựa năm 1972...  Thông báo về việc phát hành bộ tem, đại diện ngành bưu chính Pháp nhấn mạnh: “Bằng trí tuệ và sức mạnh, trong quá trình trị vì, Nữ hoàng Elizabeth II có tầm ảnh hưởng sâu sắc đến quốc gia, dân tộc và lịch sử của nước Anh, góp phần tạo dựng mối quan hệ hữu nghị với Pháp trong suốt 70 năm tại vị”.

Có thể nói, trong lịch sử gần 200 năm ra đời tem bưu chính, đa phần nội dung tem được thiết kế dựa trên những sự kiện lịch sử, văn hóa quan trọng của đất nước, vùng miền. Ở Việt Nam, phải đến dịp kỷ niệm lần thứ nhất Cách mạng tháng Tám thành công (năm 1946), bộ tem bưu chính đầu tiên mang quốc hiệu Việt Nam in chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh do họa sĩ Nguyễn Sáng thiết kế mới ra đời. Từ đó đến nay, Việt Nam có hơn 1.200 bộ tem được phát hành, ghi lại nhiều sự kiện lịch sử, văn hóa, kinh tế quan trọng.

Ông Bùi Văn Tiếng, Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Đà Nẵng cho rằng, lên tem bưu chính là cách quảng bá đầy ấn tượng và hiệu quả của các địa phương. Ông Tiếng kể, ngoài bộ tem về quần đảo Hoàng Sa do họa sĩ Trần Lương thiết kế, phát hành ngày 19-1-1988, Đà Nẵng thỉnh thoảng được chọn lên tem trong các bộ tem Việt Nam thống nhất, (miêu tả cảnh giải phóng Đà Nẵng ngày 29-3-1975), bộ tem Du lịch (phát hành năm 1988 giới thiệu danh thắng Ngũ Hành Sơn), bộ tem Cầu Việt Nam (phát hành năm 2002, giới thiệu cầu Sông Hàn), bộ tem Cầu dây văng Việt Nam (phát hành năm 2019, giới thiệu cầu Trần Thị Lý) hay bộ tem Cáp treo đặc biệt (phát hành năm 2023 giới thiệu tuyến cáp treo Bà Nà Hills)...

Ông Tiếng khẳng định, ngoài những công trình, sự kiện lịch sử, địa lý quan trọng kể trên, Đà Nẵng còn rất nhiều di sản văn hóa vật thể và phi vật thể xứng đáng được lên tem, như Hải Vân quan, Thành Điện Hải, Bảo tàng Điêu khắc Chăm hay tượng danh nhân Thoại Ngọc Hầu… “Trong thời buổi thư điện tử gần như phổ cập, thư tay qua đường bưu điện ít ỏi nhưng tem bưu chính vẫn đều đặn được phát hành và giữ vai trò kết nối giữa người với người, giữa người với các sự kiện liên quan. Do vậy, được lên tem là sự kiện quan trọng của mỗi địa phương, góp phần quảng bá hình ảnh, con người và những đặc điểm văn hóa, kinh tế nổi bật”, ông Tiếng nói.

Nhiều giá trị mỹ thuật, lịch sử

Có tình yêu đặc biệt với những con tem bưu chính, chị Như Ngọc (quận Hải Châu), người sưu tầm hơn ngàn con tem ở Đà Nẵng cho hay, càng đi sâu tìm hiểu, chị càng thấy thế giới tem rất thú vị. Việc sưu tầm tem không chỉ giúp chị thỏa mãn niềm đam mê nghệ thuật, mà còn là cách thôi thúc chị tìm hiểu lịch sử, văn hóa, địa lý và con người ở các quốc gia khác nhau.

Theo chị Ngọc, tại Mỹ, tem chân dung các tổng thống là chủ đề quan trọng và rộng lớn của ngành bưu chính. Trong một serie tem, bạn có thể dễ dàng nhận diện gương mặt tổng thống và tiếp cận những danh ngôn của họ. Ví dụ Tổng thống George Washington lãnh đạo thành công cuộc cách mạng Mỹ (1765-1783), Tổng thống Abraham Lincoln đưa nước Mỹ vượt qua cuộc chiến tranh nội chiến cũng như cuộc khủng hoảng quân sự, hiến pháp và đạo đức, duy trì chính quyền liên bang, chấm dứt chế độ nô lệ năm 1863, hay Franklin Roosevelt - vị tổng thống tại vị lâu nhất lịch sử nước Mỹ (4 nhiệm kỳ).

“Mỗi khi có cơ hội tiếp cận mẫu tem mới, tôi thường dành thời gian tìm hiểu nội dung trên tem. Qua đó, tem dẫn dắt tôi sang những thông tin lịch sử, văn học, điện ảnh, thậm chí mỹ thuật, dịch thuật. Nhờ tìm hiểu, tôi nhận thấy có khá nhiều tem ở đất nước Bồ Đào Nha khắc họa chân dung ông chủ hãng phim Walt Disney và những nhân vật ngộ nghĩnh trong bộ phim hoạt hình cùng tên. Trong khi, tem của Nga khai thác nhiều nhân vật có đóng góp cho nền văn học, mỹ thuật, soạn nhạc, soạn kịch...”, chị Ngọc đơn cử. 

Bên cạnh đó, nhiều ý kiến cho rằng, tem bưu chính không đơn thuần là sản phẩm phục vụ nhu cầu vận chuyển thông thường mà còn là tác phẩm nghệ thuật độc đáo. Họa sĩ Phan Tiến Dũng, hội viên Hội Mỹ thuật Đà Nẵng nói rằng, tính mỹ thuật trên những con tem bưu chính là yếu tố quan trọng giúp tạo nên sự hấp dẫn và độc đáo của chúng. Vì thế, các nhà thiết kế tem bưu chính thường đầu tư thời gian và tâm huyết để tạo ra những tác phẩm nghệ thuật nhỏ bé nhưng đầy ý nghĩa. Đầu tiên là xây dựng chủ đề, như chủ đề lễ hội, ngày lễ, phong cảnh, động vật, cây cỏ, con người, sự kiện lịch sử, di tích văn hóa, dấu ấn phát triển kinh tế… Việc thiết kế theo chủ đề giúp tem có nội dung phong phú, mang chiều sâu, thu hút người nhìn. Bên cạnh đó, để giúp những con tem trở nên độc đáo, nổi bật, việc sử dụng màu sắc và họa tiết cũng rất quan trọng, chưa kể, dù tem bưu chính có kích thước nhỏ, nhưng các chi tiết, hình ảnh phải luôn rõ nét, thể hiện sự tỉ mỉ và tinh tế của người thiết kế. Việc phóng đại và tạo nên các chi tiết nghệ thuật nhỏ giúp tem trở nên sinh động và thu hút sự chú ý.

Họa sĩ Phan Tiến Dũng khẳng định, tính mỹ thuật trên những con tem bưu chính không chỉ tăng tính thẩm mỹ, mà còn thể hiện sự đa dạng, sáng tạo và tinh tế của người thiết kế. Bên cạnh đó, công nghệ in ấn, thiết kế (từ vẽ trực tiếp sang vẽ đồ họa, in màu) qua từng năm cũng thể hiện sự phát triển vượt trội đời sống kinh tế, xã hội của đất nước, như từ in offset, in nhiệt, in lụa đến in UV, giúp tem giữ được chất lượng tốt, sắc nét và đẹp mắt.

Chưa kể, với những người xa quê, mỗi con tem như gợi nhớ về quê hương, bản xứ, nhất là khi chúng chứa đựng đầy đủ thông tin địa chỉ, mã bưu điện, cũng như quốc gia sản xuất chúng. Đặc biệt hơn, trong lịch sử phát triển xã hội, con tem bé nhỏ càng trở nên ý nghĩa khi góp phần tạo lập mối quan hệ chân thành giữa người với người, giữa các quốc gia, dân tộc, bởi mỗi khi chúng ta gửi đi một con tem, cũng là đang gửi đi những cảm xúc, thông điệp và kỷ niệm đáng quý.

TIỂU YẾN