Hướng tới đô thị sinh thái

Đô thị sinh thái được hiểu là đô thị mà trong quá trình tồn tại và phát triển không làm cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên nhiên, không làm suy thoái môi trường, không gây tác động xấu đến sức khỏe cộng đồng và tạo điều kiện thuận tiện cho mọi người sống, sinh hoạt và làm việc (theo Tổ chức Y tế thế giới WHO).

Đây chính là mô hình xây dựng thành phố tiên tiến, được khuyến khích áp dụng ở Việt Nam và sẽ là sự lựa chọn đúng đắn trong tiến trình mới như một giải pháp bảo đảm sự phát triển bền vững thành phố Đà Nẵng trong tương lai.

Giữ sạch môi trường biển. Ảnh: VĂN ÁNH

Điều này cũng đã được khẳng định tại Nghị quyết số 43-NQ/TW ngày 24-1-2019 của Bộ Chính trị về xây dựng và phát triển thành phố Đà Nẵng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 trong quan điểm: “Phát triển thành phố Đà Nẵng theo hướng đô thị sinh thái, hiện đại, thông minh, mang tầm quốc tế và có bản sắc riêng; phát triển kinh tế nhanh và bền vững, coi việc nâng chất lượng cuộc sống của người dân đạt ở mức cao là nhiệm vụ trung tâm…”.

Nhìn nhận từ thực tiễn

Đà Nẵng đang xây dựng, phát triển, xác lập vị trí và diện mạo của mình trên nền tảng ba nhân tố chủ đạo đó là: Đô thị- trung tâm lớn nhất miền Trung về kinh tế, văn hóa, giáo dục và du lịch; đô thị - sở hữu một vùng đất rộng lớn và đặc trưng bởi sự hiện hữu của những nhân tố tài nguyên thiên nhiên và cảnh quan sinh thái phong phú hiếm có và đô thị - sở hữu một quỹ kiến trúc được sáng tạo nên qua hơn một trăm năm phát triển. Trong đó, nếu như nhân tố đầu tác động và quyết định tầm cỡ, quy mô và tốc độ phát triển đô thị thì hai nhân tố sau chi phối và quyết định tính chất, diện mạo kiến trúc đô thị và chất lượng không gian sống. Đà Nẵng đã trở thành như một hiện tượng được nhắc đến với nhiều đột phá.

Tuy nhiên, thực tế phát triển đô thị có phần “nhanh và nóng” trong thời gian qua đã để lại không ít điều trăn trở: Chúng ta đang ứng xử ra sao với tài nguyên thiên nhiên? Mô hình nào sẽ được chọn lựa cho chiến lược xây dựng Đà Nẵng trở thành thành phố đáng sống? Giải pháp nào để nâng cao chất lượng cuộc sống đô thị?... Nhìn một cách bao quát, chúng ta có thể thấy thành phố còn thiếu những khung cảnh sầm uất của một đô thị phồn hoa, thiếu những tổ hợp kiến trúc lớn và không gian dành cho cộng đồng, thiếu những công viên, vườn dạo, điểm nhấn đô thị, thiếu công trình mang tính biểu tượng đậm chất Đà Nẵng. Thành phố có những di sản đô thị, tuy không đồ sộ và cổ xưa là mấy, nhưng vẫn hằn in dấu ấn trên chặng đường phát triển để tạo nên những chốn cho hoài niệm.

Quá trình phát triển của thành phố ảnh hưởng ít nhiều đến sự cân bằng giữa cái cũ và cái mới, giữa đô thị và thiên nhiên, giữa truyền thống và hiện đại, giữa bản địa và ngoại nhập, giữa con người và cộng đồng, giữa cộng đồng này và cộng đồng kia, giữa tiêu thụ và tích lũy, giữa ngày nay và ngày mai, giữa vĩ mô và vi mô… Có thể khẳng định rằng, một khi sự cân bằng đô thị được thiết lập, những mâu thuẫn đối kháng của đô thị cũng giảm đi đồng nghĩa với việc Đà Nẵng sẽ trở thành đô thị sinh thái.

Xác lập nguyên tắc chung xây dựng đô thị sinh thái

Một số nguyên tắc chung để có thể xác lập những giải pháp quy hoạch đô thị cụ thể, góp phần xây dựng Đà Nẵng hướng đến đô thị sinh thái trong tương lai.

Gìn giữ sự đa dạng sinh học và hài hòa với các chu trình của tự nhiên.

 Các hệ sinh thái đạt được sự ổn định và khả năng hồi phục thông qua các mạng lưới sinh thái đa dạng. Sự đa dạng sinh học càng cao thì các hệ sinh thái càng ổn định. Sự đa dạng của đô thị phải được bảo đảm với việc duy trì các hành lang cư trú tự nhiên. Sông Hàn ngay từ thời kỳ đầu xây dựng thành phố đã là thành phần “lõi” của cấu trúc không gian đô thị, qua các giai đoạn phát triển vẫn luôn được coi trọng không chỉ là yếu tố tạo lập cảnh quan mà còn như huyết mạch nuôi dưỡng hệ sinh thái nhân văn. Núi Bà Nà, dãy Hải Vân, bán đảo Sơn Trà hay ngọn Ngũ Hành Sơn như là hệ thống vành đai bảo vệ và cũng chính là môi trường của hệ sinh thái tự nhiên rất đa dạng... Cần chú trọng nuôi dưỡng sự đa dạng sinh học thông qua bảo vệ các nhân tố cảnh quan tự nhiên đã trở thành thành phần không thể thiếu trong tạo lập cấu trúc không gian đô thị vốn có.

Chủ trương tăng cường các lối xuống biển hay tạo ra các không gian mở hướng sông là những giải pháp có ý nghĩa quan trọng cần được phát huy nhằm giúp cho sự tiếp cận nguồn năng lượng tự nhiên và tăng cường khả năng hòa nhập của con người. Như vậy, người dân và du khách sẽ cảm nhận được không gian cảnh quan một cách trọn vẹn hơn. Đây cũng chính là một trong những cách duy trì sự đa dạng sinh thái. Luôn coi trọng tự nhiên, bảo tồn các nguồn tài nguyên và giảm thiểu ô nhiễm thông qua việc cân đối giữa đầu vào (tài nguyên, năng lượng, thực phẩm) và đầu ra (chất thải, sản phẩm công nghiệp, dịch vụ).

Bên cạnh đó, cần phải tiếp cận các chu trình sinh thái đô thị để tìm ra biện pháp tạo ra “cơ chế tự điều chỉnh” hoặc “điều chỉnh có điều kiện” một cách hợp lý nhất. Thay đổi cách sống đô thị và phương thức sản xuất để làm sao cho các dòng vật chất, nguyên liệu, năng lượng diễn ra trong chu trình khép kín. Việc thành phố khuyến khích người dân, cơ sở sản xuất tái sử dụng nước thải đã qua xử lý vào các mục đích sinh hoạt là giải pháp tối ưu; thay vì bê-tông hóa bề mặt đô thị thì hãy tăng cường thảm xanh, trả lại những cơ hội để nước mưa có thể tự thấm vào đất, nuôi dưỡng hệ sinh thái trong lòng đất, làm tái sinh các mạch nước ngầm là một minh họa cần được chú trọng.

Chú trọng nhân tố cảnh quan tự nhiên và phát triển đô thị phù hợp với “ngưỡng” sinh thái môi trường.

Bài học kinh nghiệm trong quy hoạch đô thị, các yếu tố tự nhiên luôn là nhân tố đóng vai trò quan trọng tạo lập không gian cảnh quan đặc trưng. Do đó, đối với Đà Nẵng, giải pháp quy hoạch nhất thiết phải lấy yếu tố tự nhiên làm chủ đạo, các yếu tố nhân tạo được tạo ra phải được gắn kết một cách hài hòa, không lấn át hay đánh mất giá trị đặc trưng cảnh quan tự nhiên trên cơ sở các nguyên tắc thẩm mỹ, chú trọng tính nguyên vẹn của hệ thống vốn là một cấu trúc hoàn chỉnh.

Cấu trúc Núi - Sông - Biển có thể được xem như là một “đặc sản” không gian đô thị Đà Nẵng mà hiếm có nơi nào hội đủ một cách hài hòa và cân đối đến như vậy. Giải pháp quy hoạch cần phát huy tối đa lợi thế này, đó cũng chính là cơ sở tạo lập bản sắc cho đô thị Đà Nẵng. Mỗi môi trường sinh thái chỉ thích ứng với một giới hạn tác động nhất định. Sự tăng hay giảm cường độ tác động so với giới hạn thích hợp của hệ sinh thái sẽ ảnh hưởng đến chất lượng môi trường và khả năng tồn tại sinh vật. Khi cường độ tác động tới ngưỡng cao nhất hoặc thấp nhất so với khả năng chịu đựng của môi trường sẽ dẫn đến nguy cơ bị hủy hoại.

Dãy Hải Vân, bán đảo Sơn Trà, cảnh quan hai bên sông Hàn hay ngọn Ngũ Hành Sơn như là hệ thống vành đai bảo vệ và cũng chính là môi trường của hệ sinh thái tự nhiên rất đa dạng... Ảnh: HUY ĐẰNG - TRỌNG HÙNG - XUÂN TƯ - TRUNG THU

Trước hết, quy mô dân số và phát triển kinh tế - xã hội của đô thị cần được giữ ở mức phù hợp với khả năng “chịu tải” của môi trường. Bên cạnh đó, giải pháp quy hoạch, hình thái không gian cảnh quan đô thị được lựa chọn trên cơ sở phân tích sự phù hợp với các nhân tố môi trường tự nhiên. Việc tập trung quá mức nhà cao tầng dọc bờ sông, bờ biển không phải là giải pháp tổ hợp không gian tốt; xác lập một mật độ xây dựng ở mức tối thiểu tại các khu vực bảo tồn thiên nhiên là hết sức cần thiết.

Tăng cường kết nối bằng các giải pháp giao thông “xanh” và phát triển hệ thống hành lang xanh, mảng xanh trong đô thị.

Ảnh: T.THU

Bố trí quy hoạch và xác định quy mô các khu chức năng cảnh quan đô thị (nhà ở, khu làm việc, khu dịch vụ, nơi vui chơi giải trí...) hợp lý để giảm bớt việc đi lại bằng phương tiện cơ giới, tạo điều kiện thuận lợi để đi bộ và xe đạp. Giải pháp quy hoạch theo kiểu phân khu chức năng rạch ròi dần được thay thế bởi các không gian đa năng, hình thức sử dụng đất hỗn hợp đang được khuyến khích. Mô hình đô thị nén là sự lựa chọn nhằm phát huy tối đa hiệu quả hạ tầng đô thị. Hệ thống xe buýt có trợ giá đã đưa vào khai thác, tuy nhiên để phát huy hiệu quả nhất thiết phải tăng cường các giải pháp kết nối chức năng cũng như tổ chức hoạt động đô thị khoa học hơn. Xây dựng các bãi đỗ xe tập trung hợp lý sẽ phát huy khả năng đi bộ. Dự án xe điện công cộng nên sớm được triển khai sẽ tăng cường tiện ích đô thị, vừa góp phần giảm thiểu ùn tắc giao thông và trên hết là hiệu quả bảo vệ môi trường.

Tổ chức kiến trúc cảnh quan cần chú trọng đến mảng xanh, hành lang xanh và tất cả được kết nối tạo thành một hệ thống hoàn chỉnh là cơ hội duy trì đa dạng hệ sinh thái. Công viên ven sông, rặng cây phòng chống gió bão ven biển, khu cây xanh cách ly bảo vệ môi trường là thành phần chức năng không thể thiếu trong các đồ án quy hoạch vừa tạo cảnh quan đồng thời cải thiện điều kiện vi khí hậu. Tăng cường cây xanh trên các trục lộ giao thông để tạo bóng mát, ngăn chặn tiếng ồn, khói bụi và tăng cường trao đổi oxy.

Lựa chọn cơ cấu phát triển ưu tiên mô hình kinh tế “xanh”.

Kinh tế “xanh” là một nền kinh tế có mức phát thải thấp, sử dụng hiệu quả và tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên và ngăn chặn sự suy giảm đa dạng sinh học. Khu công nghiệp sinh thái Hòa Khánh đang được triển khai thí điểm cần được sớm hoàn chỉnh và nhân rộng. Sản xuất công nghiệp “xanh” là hướng đi mới phù hợp cùng với việc ứng dụng các nguồn năng lượng sạch vào sản xuất công nghiệp như năng lượng gió, năng lượng mặt trời, năng lượng sinh học đã và đang được quan tâm. Cùng với đó, phát triển nông nghiệp “xanh” sẽ góp phần ngăn chặn tình trạng ô nhiễm môi trường, cũng như giảm hiệu ứng nhà kính.

Kinh tế tuần hoàn đã được đề cập đến không chỉ là một khái niệm, phân loại rác tại nguồn cũng như xúc tiến đầu tư dự án xử lý rác thải sinh hoạt đô thị với công nghệ tạo ra nguồn năng lượng tái tạo và tận dụng tối đa sản phẩm thứ cấp từ rác là minh chứng mang tính khả thi cho mục tiêu đã đặt ra. Xây dựng nền kinh tế “xanh” là giải pháp bảo đảm cho một một nền kinh tế bền vững, tiếp cận nền văn minh tiên tiến đồng thời duy trì bản sắc văn hóa giàu tính nhân văn.

Như vậy, để Đà Nẵng sẽ thực sự trở thành một thành phố đáng sống, hiện đại, thông minh, mang tầm quốc tế và có bản sắc riêng thì việc lựa chọn mô hình đô thị sinh thái là hướng đi đúng đắn bảo đảm cho tương lai phát triển bền vững. Những nguyên tắc trên không chỉ giúp bảo tồn những giá trị cảnh quan tự nhiên, văn hóa xã hội mà còn tạo nên sự cân bằng và giảm thiểu mâu thuẫn đối kháng vốn là thực trạng cố hữu của các đô thị hiện nay.

KTS.Tô Hùng