Những thửa ruộng bậc thang nằm cheo leo trên các sườn núi cao dưới quần sơn Ngọc Linh thể hiện sức sống mãnh liệt của người Xơ Đăng từ bao đời nay. Trong không gian văn hóa truyền thống, lễ cúng thần Núi (Phô ngong) là một trong những lễ cúng lớn của người Xơ Đăng trong năm.
 |
| Nghi thức cúng thần Núi của người Xơ Đăng. Ảnh: N.V.S |
Già làng Trần Ngọc Loan (72 tuổi) thôn 1, xã Trà Nam, huyện Nam Trà My (Quảng Nam) cho biết: Từ xa xưa, người Xơ Đăng quan niệm, mỗi cái cây, ngọn cỏ, con sông, ngọn núi đều có một vị thần cai quản, trong đó có thần Núi. Người Xê Đăng quan niệm rằng, muốn có cuộc sống an lành, khỏe mạnh, làm ăn phát đạt, không ốm đau, bệnh tật và hoa màu phát triển tốt, vật nuôi mau lớn không có dịch bệnh thì phải tiến hành nhiều lễ cúng thần Núi.
Trước đây, trong thời gian cúng thần Núi và ba ngày sau đó, người Xơ Đăng cấm người ra vào làng, người làng không được lên rẫy, vào rừng săn bắn, hái nấm bẻ măng, chặt cây rừng... Lễ phẩm cúng thần Núi phải đầy đủ như: gà, heo, cùng với các món cơm lam, bánh gói lá dong.
Quan trọng nhất là cây nêu và địa điểm cúng thần Núi. Dân làng chọn những người già có kinh nghiệm trong thôn mặc trang phục truyền thống và khéo tay tham gia tạo tác, trang trí cây Nêu nhiều họa tiết đúng theo kiểu mẫu của người Xơ Đăng. Với người Xơ Đăng, cây Nêu là hiện vật quan trọng bậc nhất trong các lễ hội, là cầu nối giữa làng bản với các vị thần linh. Khi hoàn tất đâu vào đó, các vị già làng tiến hành nghi lễ trồng cây Nêu. Đây là thời điểm linh thiêng nhất của lễ hội. Mọi người khấn nguyện các vị thần phù hộ, cầu mong cho cây Nêu không nghiêng ngả, vững chãi phục vụ cho lễ hội được thành công tốt đẹp.
Dựng Nêu xong, mọi người chỉnh tề trang phục truyền thống rực rỡ cùng nhau lần lượt bước vào khoảng sân trước nhà làng tạo thành đội hình múa Chiêu. Nam mặc áo, mặc khố. Nữ mặc váy và đeo hạt cườm. Điệu múa Chiêu của thiếu nữ Xơ Đăng với đôi tay hướng lên trời cầu xin và đón nhận sự che chở của thần linh cho bản làng yên vui, tránh gặp phong ba bão táp, dịch bệnh.
Tiếp đó, mọi người theo chân già làng đến địa điểm cúng. Vừa đi vừa rải vào mỗi nhà những giọt nước sương tinh khiết được lấy từ trong ống tre, để cho các vị thần biết được các gia đình trong làng ai ai cũng đi cúng thần Núi. Cả làng sẽ chọn một ngọn đồi nào đó cao nhất phía sau làng để làm chỗ cúng. Khi đến nơi, trước tiên già làng sẽ thực hiện nghi thức bằng cách hú 3 tiếng và cả đoàn cùng hú theo.
Ngoài heo và gà được dâng lên lễ cúng, dân làng sẽ chuẩn bị mỗi nhà một quả trứng gà được bỏ trong cái giỏ đan bằng tre hoặc bằng nứa. Trứng được bỏ vào giỏ thể hiện nâng niu, cẩn trọng, không được cầm bằng tay mà phải cầm trong cái giỏ để dâng lên thần Núi, bày tỏ sự tôn nghiêm đối với các các vị thần.
Dân làng nướng gà ngay tại chỗ cúng để già làng dâng lễ lên thần Núi. Thần sẽ nhận biết được tín hiệu, và ban phước cho dân làng được mùa màng tươi tốt, cây cối đâm chồi nảy lộc, đươm hoa kết trái, cho dân làng sức khỏe dồi dào, bớt ốm đau bệnh tật.
Cúng xong, già làng phân công thanh niên trong làng khiêng heo, gà về nhà rông. Trên đường về phải đi đúng hàng thẳng lối, đi có khoảng cách, không được chen chúc, với quy tắc già làng đi trước. Khi sắp tới cổng làng, già làng cùng tất cả mọi người sẽ hú 3 tiếng với hàm ý thông báo với thần linh là đoàn cúng đã trở về nhà và tiếp tục các phần cúng còn lại.
Sau khi nghe tiếng hú, tất cả dân làng kéo nhau tập trung vào nhà rông để cùng dùng cơm, uống rượu cần và quây quần bên bếp lửa, bên tiếng cồng chiêng. Già làng nhắc nhở con cháu cố gắng học hành, vợ chồng đầm ấm, gia đình hạnh phúc, cùng nhau sản xuất để mùa màng tốt tươi. Sau khi dân làng đã quây quần, sum vầy xong, thì già làng chia thịt cho mỗi nhà, thịt sẽ được xỏ vào dây lạt, cầm miếng thịt cũng phải nâng niu cẩn trọng.
Sau đó, mọi người về nhà, cầm miếng thịt được chia về nấu cơm cúng và mời bà con trong làng, quý khách gần xa cùng về ăn cơm, uống rượu cần và đánh cồng chiêng và hát ting ting cho nhau nghe. Đến đây, lễ cúng thần Núi đã kết thúc, kể từ giây phút này năm cũ đã hết, cả xóm làng sẽ cùng nhau sẵn sàng đón một năm mới bình an, trong sự phù hộ của thần Núi.
Với người Xơ Đăng xã Trà Nam, huyện Nam Trà My (Quảng Nam), lễ cúng thần Núi là lễ hội lớn. Đây là lễ thức phản ánh rõ nét tín ngưỡng đa thần của đồng bào Xơ Đăng thể hiện cung cách ứng xử nhân văn sâu sắc giữa con người với ngọn núi, cánh rừng, con sông, dòng suối. Họ luôn biết ơn Mẹ thiên nhiên, Mẹ rừng và mãi gắn bó, chan hòa với vạn vật, với thế giới siêu nhiên, nơi mình sinh ra, lớn lên và trưởng thành.
Lễ hội cúng thần Núi là một sinh hoạt tín ngưỡng dân gian gắn với đời sống của đồng bào. Đây là dịp để người Xơ Đăng gửi gắm một mong ước, những hy vọng cho một năm mới no đủ, gia đình mạnh khỏe, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt... Cũng trong dịp này tổ chức các trò chơi dân gian, thi ẩm thực, bắn ná... thu hút đông đảo người dân tham gia.
Du khách thích thú khi được xem những tiết mục văn nghệ truyền thống của người dân tộc Xơ Đăng do các diễn viên không chuyên là người dân bản địa biểu diễn. Những bài hát đối đáp, điệu múa Chiêu truyền thống, những trò chơi dân gian đặc sắc cùng những món ăn truyền thống đã được người dân nơi đây lưu truyền hàng trăm năm nay qua các thế hệ có những hương vị đặc trưng của một vùng núi rừng yên bình mà nên thơ...
NGUYỄN VĂN SƠN
