Đảo yến

 

Ngoài khơi thành phố, cách bờ biển khoảng 15 hải lý là Hòn Nội và Hòn Ngoại, hai đảo lớn trong 12 đảo yến của Nha Trang. Trên những vách đá cheo leo của hang động, những con chim yến làm tổ bằng chính nước miếng của mình, thứ chất dịch có giá trị tính bằng vàng. Yến con được yến mẹ mớm mồi toàn bằng những loại côn trùng còn sống. Chim yến không uống nước mà chỉ uống sương. Yến được xem là loài thiên cầm rất sạch sẽ. Khi ngủ, yến xoay đuôi ra ngoài rìa tổ, vì thế, tổ yến hiếm khi bị lẫn với phân chim…

Yến sào có hình dạng gần giống cái chén, nặng từ 7 – 15g, phần lớn có màu trắng, nhưng cũng đôi khi có màu hồng. Đó là những tai yến lấy từ những vách đá có màu đỏ và do nước từ vách đá ngấm vào. Sản lượng của loại yến sào màu hồng này liên quan đến mức độ mưa: Năm nào mưa nhiều thì có nhiều; mưa ít, thu hoạch ít. Yến sào, với những thành phần hóa học được phân tích, là một chất bổ dưỡng, dùng bồi bổ cơ thể và thích hợp với người già. Những người "rành" về yến cho biết, yến sào có tới sáu loại, giá cả cũng theo đó mà thay đổi. Ấy là chưa kể, còn có loại giả. Loại giả, khi ngâm nước sẽ nhão ra. Hoặc, khi ngâm vào nước trà sẽ bị đen lại (vì thường được nhuộm bằng oxit sắt). Yến sào thực có mùi hơi tanh, lẫn với mùi mốc rất đặc trưng.

 

Nghề làm yến rất nguy hiểm, nhất là khi leo lên những vách đá cao chót vót, trơn trợt và tối tăm. Vị phúc thần của dân làm yến là bà chúa Hòn. Hằng năm, đến ngày mùng mười tháng năm âm lịch, giỗ bà được tổ chức rất trọng thể. Bà tên là Lê Thị Huyền Trâm, sinh năm 1753, là con gái của ông Lê Văn Đạt, thôn trưởng thôn Bích Đầm, giữ chức Tổng quản các đảo yến của tỉnh Khánh Hòa thời ấy. Bà là người giỏi cả văn lẫn võ, nhiều lần đã chỉ huy dân quân đẩy lui bọn giặc biển đến quấy phá những làng dân trong khu vực. Bà có công trong việc xây dựng kinh tế quốc phòng, được vua Quang Trung phong chức Phó đô đốc, có nhiệm vụ bảo vệ quần đảo Hòn Tre. Năm Quý Sửu (1793), Nguyễn Ánh mở đợt thủy chiến lớn, tấn công từ Phan Rang ra đến Nha Trang. Bà và cha đã hy sinh trong một trận đánh không cân sức.

Về sau, dân đảo khu vực Hòn Tre đã lập miếu thờ, tôn xưng bà là Bảo Yến thủy tổ cao hiển tôn linh. Năm 1992, Công ty Yến sào Khánh Hòa dựng tượng để tưởng nhớ công đức của bà. Tượng được đúc bằng bê-tông cốt sắt, cao 5,5m, theo hình tượng bà khoác nhung y, chân mang hia, một tay cầm gươm, một tay đỡ đôi chim nhỏ, trên bệ thờ có dòng chữ Bảo Yến Đảo chủ thánh mẫu, Đô đốc thủy quân Tây Sơn Lê Thị Huyền Trâm (1753 – 1793).

Hằng năm, vào mùa thu hoạch tổ yến, nhang khói thơm lừng nơi miếu bà.

Lê Mạnh Hiền