1. Làng An Thanh, nay thuộc xã Điện Thắng Bắc, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam, có nhiều xứ đất như Thanh Loa xứ, Thanh Ly xứ, Bàu Đưng xứ, Gò An xứ... Gọi là gọi thế thôi nhưng ranh giới giữa xứ đất này và xứ đất kia còn mù mờ lắm. Thế cho nên chuyện lấn chiếm đất giữa làng này với làng khác không phải không xảy ra. Trong ký ức của lớp người cao tuổi trong làng còn lưu truyền chuyện kể rằng danh xưng Gò An xứ, thật ra là Gò Gian, tức gò... ăn gian mà ra! Mới hay, ngay chuyện danh xưng một vùng đất cũng có nguyên do của nó. Tìm hiểu cặn kẽ, có khi là một câu chuyện xưa chất chứa những tầng sâu văn hóa.
Nguyên gò này ngày trước thuộc làng Thanh Tú, rất hoang vắng, toàn là cây với cối, dân làng chẳng mấy khi dòm ngó đến. Dân làng Thanh Quýt sát bên, lợi dụng cơ hội, cứ “xách” cột mốc lấn dần. Cứ mỗi năm lấn một ít, theo kiểu “kiến tha lâu đầy tổ”. Dân Thanh Tú tức lắm. Nhưng dân Thanh Quýt đông, đánh không lại, đành chịu, mới gọi là “Gò Gian”. Đó là họ nói kháy. Chứ danh chính ngôn thuận người ta vẫn gọi là Gò An. Nghĩa là mong muốn sao cho mọi người ai cũng an cư lạc nghiệp.
An Thanh có hai bàu nước, Bàu Nậy và Bàu Đưng, mùa mưa xảy ra nạn lụt, nhưng về mùa nắng lại khô cạn, người dân cấy lúa trên bàu. Sở dĩ có tên “Bàu Đưng” vì vào mùa mưa, nước cứ đầy lần, đầy lần mà không chảy. Bàu Nậy thì mùa mưa nước mênh mông, dân làng đánh bắt cá, kiếm thêm thu nhập, chí ít cũng cải thiện bữa cơm gia đình.
2. Ngoài hai bàu, An Thanh còn một cái lạch. Xưa, người ta gọi là lạch Ông Lịnh - tên của một ông ở tộc Lê Tất trong làng. Tính từ đời ông Lê Tất Lịnh xuống đời ông Lê Tất Lữ, sinh năm 1924, người kể lại chuyện này, cũng đã 4 đời. Ông này giữ “bộ”, tức giấy tờ chứng nhận quyền sở hữu lạch của làng. Không biết vì sao, ông Lịnh lại làm mất “bộ”. Thế nên khi biết được, dân làng Thanh Quýt mới nhân cơ hội đi kiện. Trước khi kiện, họ âm thầm lấy một tảng đá, làm dấu cẩn thận, rồi thả xuống lạch.
Khi ra công đường, hai bên không ai có bằng chứng gì cả. Quan bối rối. Bí quá, quan mới hỏi: “Các ngươi nói lạch của mình, rứa ta hỏi các ngươi biết dưới lạch có cái chi không?”. Dân làng Thanh Quýt bảo dưới lạch có cục đá rất to, to như cái lu. Quan cho kiểm tra thì đúng y như vậy, mới xử cho Thanh Quýt thắng. Từ đó, lạch mang tên là lạch Thanh Quýt. Chuyện kiện tụng lạch Thanh Quýt, còn gọi là lạch Ông Lịnh, rồi chuyện Gò An, hay Gò Gian, tương truyền xảy ra từ lâu lắm rồi. Muộn nhất cũng vào nửa cuối thế kỷ XIX. Cho nên, chuyện đúng sai, phải trái, thật ra, khó mà xác định nổi.
3. Cũng theo tương truyền, thời kỳ Ông Ích Khiêm chống Tây, trong làng có ông Nguyễn Vĩnh Trinh vận động thanh niên trai tráng gia nhập nghĩa quân. Khi thua trận, họ bèn hái dừa thả trôi trên biển để Pháp tưởng người, bắn cho... hết đạn.
Rồi chuyện ăn trộm. Xưa, đói khổ nhiều nên ăn trộm cũng nhiều, y như câu nói của ông bà “Bần cùng sinh đạo tặc”. Bấy giờ, nhà thường làm vách bằng phên tre hay đất. Nhà giàu mới đủ sức lợp ngói, vách vôi. Vách bằng vôi, chỉ có nước... đào ngạch. Nhưng, dù đào ngạch hay khoét vách phên, vách đất, tên trộm nào cũng đem theo cái nồi đất. Sau khi đào hay khoét được lỗ, tên trộm không vào ngay mà... đưa cái nồi đất vào trước nhằm thăm dò. Bọn trộm nghĩ rằng, nếu gia chủ thức, trong đêm tối, mắt nhắm mắt mở, sẽ tưởng nồi đất là đầu tên ăn trộm. Đưa lần một, không thấy gì, tên trộm chưa vào ngay mà đưa tiếp lần thứ hai, lại im re, đến khi ấy, tên trộm chắc mẫm gia chủ đã ngủ say, liền chui đầu vào thật. Bất ngờ, gia chủ đã chờ sẵn, dùng rựa hay gậy gõ vào đầu. Tên trộm đau quá, la thất thanh, ôm đầu máu mà chạy. Đó là gia chủ còn nhẹ tay, nếu không, chẳng có thuốc tiên gì cứu mạng nổi.
Ấy là trường hợp khá đặc biệt. Còn nói chung, đã đi ăn trộm, phải nhanh tay, lẹ mắt, thường thì kẻ trộm nắm thế chủ động trước. Bấy giờ, dân thường để cối đá sau hè. Nhiều tên trộm cả gan... khiêng cả cối đá mà đi. Chiều hôm qua, cối đá còn mà sáng dậy, nó biến đi đâu mất tiêu. Đành chịu, biết đường nào mà lần. Cũng lắm lúc, chủ thức giấc, phát hiện ra trộm, rượt theo. Có điều, mấy tên trộm này rất ranh ma. Trước khi vào ngõ, chúng đặt gai tre giữa đường. Hễ gia chủ đuổi theo, thế nào cũng bị gai đâm, phải chùn chân. Thế là chúng chạy thoát.
Nhưng, vỏ quýt dày có móng tay nhọn, làng cũng có nhiều ông hung dữ có tiếng, như ông Nguyễn Vĩnh Xương, phát hiện nhà bị trộm heo, không thèm đuổi, cứ ra ngoài đường đứng chờ, tay cầm đòn gánh. Khi mấy thằng trộm khiêng heo, lấy đòn gánh phang thẳng khiến chúng bỏ heo, co giò chạy trối chết!
PHẠM HỮU ĐĂNG ĐẠT
