Năm nay, 2018, kỷ niệm 120 năm Ngày sinh Dương Quảng Hàm (1898-2018). Dương Quảng Hàm là tên tuổi quen thuộc trong giới báo chí và nghiên cứu phê bình văn học Việt Nam hiện đại.
Ông là một trong những tấm gương đẹp đẽ của một thời kỳ có tính khai sáng, mở đường cho nghiên cứu, đánh giá về văn chương dân tộc. Men theo con đường dạy học, viết báo và làm sách, đời sau biết đến ông như một nhà nghiên cứu, một nhà giáo dục không hề mệt mỏi trên con đường dung hợp kiến thức các nền văn hóa Đông - Tây.
 |
| Gia đình giáo sư Dương Quảng Hàm (năm 1945). Ảnh: Báo Hưng Yên |
Dương Quảng Hàm sinh ngày 14-7-1898 trong một gia đình có truyền thống Nho học và yêu nước; quê quán tại làng Phú Thị, tổng Mễ Sở, phủ Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên, nay thuộc xã Mễ Sở, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên.
Cha của ông là Dương Trọng Phổ, anh cả là Dương Bá Trạc - một trong những người sáng lập Đông Kinh nghĩa thục, trường học cách mạng đầu tiên của Hà Nội, đều bị đày ra Côn Đảo; em là Dương Tụ Quán - cha ruột của nhà văn Dương Thị Xuân Quý. Dương Quảng Hàm mất vào những ngày đầu toàn quốc kháng chiến năm 1946, được công nhận liệt sĩ.
Dương Quảng Hàm là nhà nghiên cứu văn học xuất sắc, có nhiều đóng góp cho văn học, giáo dục, văn hóa nước nhà. Ông là tác giả những quyển sách bổ ích và nổi tiếng: Quốc văn trích diễm, Nghiêm Hàm ấn quán xuất bản, Hà Nội, 1925, Lecon d’ Histoire d’ Annam (Những bài giảng lịch sử An Nam, 1927), Lectures littéraires sur L’ Indochine, 1929 (Bài tuyển văn học về Đông Dương, biên soạn cùng với Pujarnicle), Tập bài thi bằng sơ học yếu lược, 1927 (Soạn chung với Dương Tụ Quán), Recueil de dictée au CEP (Những bài chính tả thi tiểu học), NXB Đông Tây, Hà Nội, 1929, Văn học Việt Nam, 1939, Việt văn giáo khoa thư, bậc Cao đẳng tiểu học, Nha học chính Đông Pháp xuất bản, Hà Nội, 1940, Việt Nam thi văn hợp tuyển, Nha học chính Đông Pháp xuất bản, Hà Nội, 1943, Việt Nam văn học sử yếu, Nha học chính Đông Pháp xuất bản, Hà Nội, 1943
Những quyển sách viết về văn học Việt Nam xuất hiện những năm 20, 30 và 40 của thế kỷ XX, cho đến nay, vẫn là những tài liệu văn học hết sức bổ ích. Có thể nói, với tình yêu sâu sắc về nguồn cội dân tộc, để vừa đáp ứng yêu cầu giảng dạy vừa làm tư liệu cho người học, khi mà bốn bề không biết trông vào đâu, thì Dương Quảng Hàm tự nguyện gánh vác công việc hết sức nặng nề, đó là soạn các sách về văn chương Việt Nam.
Trong Việt Nam văn học sử yếu, Dương Quảng Hàm bộc lộ tâm tình và ý nguyện về bộ sách: “Ai cũng biết rằng hiện nay không có quyển sách nào chép về văn học lịch sử nước ta, không nói gì những sách tham khảo tinh tường cho các học giả dùng, ngay đến những sách tóm tắt các đại cương cho học sinh dùng cũng không có… chúng tôi cũng mong rằng quyển sách này sẽ là một bức bản đồ giản ước theo đó các bạn thanh niên biết được phương hướng và đường lối chính để đi vào khu vườn văn học của nước nhà, ngõ hầu một ngày kia tìm thấy những hoa lạ quả quý hiện nay còn ẩn khuất trong đám cành lá rậm rạp, thì thật là hân hạnh cho chúng tôi lắm” (Xem Việt Nam văn học sử yếu, NXB Trẻ, 2005, trang 12, 13).
Cái làm nên tên tuổi Dương Quảng Hàm, làm ngạc nhiên cho giới nghiên cứu đời sau, từng là quyển sách tham khảo tin cậy, mẫu mực của nhiều thế hệ học trò, của nhiều nhà nghiên cứu văn học sử, đó là bộ Việt Nam văn học sử yếu, một tập sách tích lũy kinh nghiệm hàng chục năm, biên soạn vào năm 1941 và xuất bản năm 1943. Việt Nam văn học sử yếu dày gần 700 trang, soạn cho Năm thứ nhất, Năm thứ nhì và Năm thứ ba ban trung học Việt Nam, là cuốn văn học sử phổ thông bằng chữ quốc ngữ đầu tiên của Việt Nam.
Trong Việt Nam văn học sử yếu, có đến 1.083 tác giả và tác phẩm, xếp theo A, B, C, viết bằng tiếng Hán, tiếng Pháp và tiếng Việt, được đưa vào tài liệu tham khảo. Bên cạnh đó, theo thời gian, niên đại, từ thế kỷ XI đến thế kỷ XX (1940), có 163 tác giả trung đại, cận đại và hiện đại xếp vào danh mục khảo cứu, trong đó có tới 293 tác phẩm, đủ đề tài, đủ thể loại.
Trước Việt Nam văn học sử yếu, chưa có một công trình văn học sử nào có khối lượng to lớn về kiến thức văn-triết-sử, về tài liệu tham khảo, về lịch sử khoa cử, về phân kỳ văn học đạt đến tầm vóc và quy mô đồ sộ như thế.
Dương Quảng Hàm dành nhiều chương để giới thiệu nền văn học mới đầu thế kỷ. Những gương mặt nổi bật như Phan Khôi, Trần Trọng Kim, Phan Kế Bính, Hoàng Ngọc Phách, Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh, Trần Tuấn Khải, Đông Hồ, Thế Lữ, Lưu Trọng Lư, Hàn Mặc Tử, Xuân Diệu, Nhất Linh, Khái Hưng… được Dương Quảng Hàm trân trọng giới thiệu, đánh giá. Cuối sách, ông bày tỏ sự tin tưởng vào Tương lai của nền quốc văn mới.
Đặc biệt, tác giả bộ sách dành nhiều trang viết về các thi gia đời Lý, đời Trần, khắc họa chân dung những Trần Quang Khải, Nguyễn Trung Ngạn, Phạm Sư Mạnh, Đặng Dung, Trần Quốc Tuấn, Trương Hán Siêu,… Lần đầu tiên, trong sách giáo khoa, hai tên tuổi Nguyễn Trãi và Nguyễn Du được tạc dựng riêng, giới thiệu sự nghiệp văn chương, tư tưởng, triết lý,...
Tiếc rằng, phần ảnh hưởng của văn học phương Tây, nhất là văn chương Pháp, chưa nêu được nhiều, chưa cho thấy những dấu ấn sâu đậm của chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa siêu thực, chủ nghĩa tượng trưng vào thơ mới giai đoạn 1932-1945, làm nên thành tựu có một không hai trong lịch sử thơ ca Việt Nam.
Về phương pháp viết văn học sử, Dương Quảng Hàm có tiếp nhận lý thuyết của những nhà phê bình, những nhà nghiên cứu văn học sử Pháp, tuy nhiên, với mục đích của sách, phục vụ chương trình Việt văn, nên phần lý luận về phương pháp phê bình không được tác giả chú ý xây dựng. Đi tìm tư tưởng phê bình trong Việt Nam văn học sử yếu, rất khó, tản mạn. Đỗ Lai Thúy trong Phê bình văn học, con vật lưỡng thê ấy (NXB Hội Nhà văn và Nhã Nam, 2011) không xếp Dương Quảng Hàm vào những nhà phê bình văn học như Hoài Thanh, Trần Thanh Mại, Trương Tửu, Đinh Gia Trinh. Nghĩa là, tư tưởng phê bình không thấy ẩn hiện trong lý thuyết văn chương.
Điều này, cũng dễ hiểu và đáng chia sẻ, như đã nêu, do chi phối bởi mục tiêu, đối tượng, Việt Nam văn học sử yếu vẫn là bộ sách giáo khoa ngữ văn. Tuy nhiên, điều đáng quý, đáng trân trọng, đó là, với sở học, với lòng yêu nước và tự hào dân tộc, dù dưới chế độ thực dân, Dương Quảng Hàm vẫn thể hiện rõ chính kiến và tấm lòng của mình đối với văn hóa, văn học của dân tộc.
Tấm lòng này không chỉ thể hiện trong Việt Nam văn học sử yếu mà còn ở Văn học Việt Nam, Quốc văn trích diễm, Việt Nam thi văn hợp tuyển, Việt văn giáo khoa thư,... Dương Quảng Hàm có những đóng góp to lớn trong việc chuyển tải nội dung, hình thức, phương pháp giảng văn trong nhà trường trung học Việt Nam nhiều thập kỷ.
Lịch sử ghi nhận, Dương Quảng Hàm, người góp phần to lớn trong việc đào tạo nhiều trí thức, nhân tài cho đất nước. Ông là nhà sư phạm mẫu mực, nhà giáo dục tâm huyết, nhà văn, nhà báo xuất sắc trong nửa đầu thế kỷ XX.
Dương Quảng Hàm có tinh thần hiếu học, không ngừng học hỏi những tri thức mới của phương Tây, vận dụng kiến thức phương Đông trên tinh thần độc lập, tự chủ và tự tôn dân tộc. Ông cũng có thái độ khiêm cung, cầu thị khi tiếp nhận những góp ý của đồng nghiệp, của báo chí về các quyển sách đã được in ra.
Kỷ niệm 120 năm Ngày sinh Dương Quảng Hàm là dịp nhìn lại những cống hiến to lớn của ông cho văn học, giáo dục, đào tạo, đồng thời cũng nhận rõ chân dung một trí thức yêu nước, một tấm lòng cao cả, một trái tim nhiệt thành, suốt một đời hết mực hiến dâng cho văn chương, cho đất nước.
Huỳnh Văn Hoa
