Nghề y dược đã được Christoforo Borri (1583-1632), một trong những giáo sĩ dòng Tên đầu tiên đến xứ Đàng Trong và lưu trú 5 năm tại vùng Quảng Nam - Quy Nhơn, mô tả trong ký sự Xứ Đàng Trong, in lần đầu tiên năm 1631. Ký sự được dẫn lại theo sách Việt Nam thế kỷ XVII - Những góc nhìn từ bên ngoài (Christoforo Borri về Đàng Trong & Samuel Baron về Đàng Ngoài) do Hoàng Tịnh Thủy dịch (NXB Đà Nẵng, 2020).
 |
| Hội Dược liệu Đà Nẵng kết hợp Bệnh viện Y học cổ truyền Đà Nẵng điều tra bảo tồn cây Thuốc Thượng, một loài cây thuốc đặc hữu của Quảng Nam - Đà Nẵng. Ảnh: P.C.T |
Tài nghệ của thầy lang xứ Đàng Trong
Theo sách đã dẫn, một người Bồ Đào Nha ngã bệnh, nhờ các thầy thuốc châu Âu đến chữa. Sau khi thăm khám, các thầy thuốc tuyên bố hoàn toàn vô vọng. Một thầy lang bản xứ được mời đến, hứa sẽ chữa khỏi bệnh trong vòng 30 ngày với yêu cầu người bệnh trong thời gian chữa trị không được gần gũi phụ nữ, nếu không sẽ chịu đau đớn đến chết. Sau khi thỏa thuận giá cả, thầy lang bắt đầu chữa bệnh. Người bệnh chỉ mươi ngày sau thấy bệnh tình thuyên giảm, cho rằng mình đã khỏe hẳn nên làm trái lời dặn của thầy lang. Thầy tới bắt mạch, phát hiện bệnh nhân làm trái lời mình, bèn bảo người nhà chuẩn bị hậu sự vì không cứu được nữa nhưng vẫn đòi tiền công vì đó hoàn toàn là lỗi của người bệnh. Vụ việc được đem ra tòa phân xử, bệnh nhân buộc phải trả tiền, rồi sau đó qua đời.
Thêm hai trường hợp nữa, chính Christoforo Borri bị ngã từ trên cao xuống, ngực đập vào đá tảng, thổ huyết, vùng ngực bị thương nghiêm trọng. Vài phương thuốc châu Âu quen thuộc được dùng nhưng không chút hiệu quả. Một thầy lang được mời tới, ông dùng một nắm thảo dược làm thành miếng cao đắp lên ngực người bệnh, rồi sắc một món thuốc cho uống, đồng thời bắt ăn sống chính loại thảo mộc dùng nấu thuốc. Vài ngày sau, bệnh nhân bình phục hoàn toàn. Để kiểm nghiệm phương pháp này, ông bẻ gãy chân một con gà, bắt chước làm đúng món thuốc đó đắp lên chỗ gãy, vài ngày sau chân gà lành lại hoàn toàn.
Một đồng đạo của Christoforo Borri bị bọ cạp cắn vào cổ, cổ họng sưng to ngay lập tức. “Một thầy lang được gọi tới, nhanh chóng cho đặt một nồi cơm đang sôi vào giữa hai chân người đồng đạo của tôi rồi dùng vải phủ kín sao cho hơi bốc từ nồi cơm không thoát ra ngoài, ngay khi hơi nóng xông đến chỗ vết cắn, cổ họng liền bớt sưng và người huynh đệ của tôi thấy đỡ đau hơn, anh ta bình phục nhanh chóng như chưa từng có chuyện gì xảy ra”, tác giả kể lại trong sách đã dẫn.
Thuốc dân gian chữa bệnh hiệu quả
Trong tác phẩm Hành trình và Truyền giáo (bản dịch Việt ngữ của Hồng Nhuệ, NXB Hồng Đức, 2020), nhà truyền giáo Alexandre de Rhodes (1593-1660) thuật một vài trải nghiệm chí tử.
“Vào tháng 6 năm 1644 tôi bị một cơn sốt rất nặng và tưởng đâu không qua khỏi. Tôi cho mời lương y có tiếng tới. Sau khi thủng thẳng bắt mạch, ông tủm tỉm nói: “Xin cha đừng sợ, bệnh chẳng có gì nặng, hoặc cha dùng thuốc của tôi, hoặc chê thuốc của tôi thì thế nào rồi cha cũng khỏi, nhưng cha sẽ chóng khỏi hơn nếu cha dùng”. Tôi đáp: “Tôi bằng lòng uống thuốc và trả khá hậu”. Bấy giờ ông lấy lá ở trong bị, làm mấy gói nhỏ rồi dặn tôi cách sắc và uống làm hai lần. Tôi uống trong hai ngày và ngày thứ ba tôi hết sốt, sau đó ít hôm tôi hoàn toàn bình phục.” (Sđd, tr. 194).
Không chỉ vậy, Alexandre de Rhodes còn được những giáo dân xứ Đàng Trong dạy những bài thuốc dân gian chữa bệnh hiệu quả. Ông kể lại trong sđd, tr. 133: “Tôi tưởng nên kể ở đây một bí quyết tuyệt diệu giáo dân Đàng Trong dạy tôi để không bị đau dạ dày khi đi biển. Thực ra, không bao giờ tôi đi biển mà không bị chứng đó hoành hành trong năm, sáu ngày đầu. Thấy tôi đau quặn, người ta mách tôi một bài thuốc rất hiệu nghiệm. Bệnh này là do thuyền tàu chòng chành hoặc do khí biển bốc lên. Đây là bài thuốc: mổ bụng con cá lớn lấy mấy con cá con trong đó, đem rán lên, rắc chút hồ tiêu và ăn trước khi bước xuống thuyền. Thế là tức khắc dạ dày cứng cáp khỏe mạnh, đi biển mà không nao núng.
Tôi thấy bí quyết này kỳ diệu, nhưng còn kỳ diệu hơn khi ứng dụng, từ đó tôi vẫn đem ra thực hành và không bao giờ bị đau căn bệnh vốn làm cho tôi rất khổ sở này nữa...”.
Bảo tồn, phát triển Y dược cổ truyền xứ Quảng
Cũng như Christoforo Borri, Alexandre de Rhodes công nhận: “Tôi có thể nói họ (các lương y xứ Đàng Trong) chẳng thua các bác sĩ của ta và hơn nữa trong một vài môn họ giỏi hơn ta nữa”. Đó là chưa kể y văn hơn 4 thế kỷ qua cũng đã góp phần khẳng định vốn quý của kho tàng y dược Việt Nam nói chung, xứ Quảng nói riêng.
Đông y hay Y dược học cổ truyền Việt Nam là một di sản văn hóa dân tộc. Kế thừa, phát huy, phát triển y dược cổ truyền là một chủ trương nhất quán của Đảng và Nhà nước ta trong nhiều thập niên qua. Thiết nghĩ, đã đến lúc thành lập Trung tâm Bảo tồn và Phát triển Y dược cổ truyền xứ Quảng nhằm lưu giữ phương pháp chữa bệnh, các bài thuốc hay từ các cây thuốc quý, xây dựng các vùng chuyên canh cây thuốc vốn là các loài thực vật bản địa, đặc hữu trong vùng hoặc các loài cây thuốc mới di thực; nghiên cứu bào chế các sản phẩm thuốc và thực phẩm chức năng từ dược liệu địa phương bằng các công nghệ hiện đại để phục vụ công tác điều trị bệnh, chăm sóc sức khỏe nhân dân.
Những ghi chép của các nhà truyền giáo phương Tây thế kỷ XVII nêu trên cho thấy đã đến lúc chú trọng việc tìm hiểu kinh nghiệm, lịch sử y dược cổ truyền xứ Quảng, biên dịch xuất bản các tác phẩm di cảo của các danh y, sưu tầm các ấn phẩm chuyên khảo Đông y dược đã xuất bản, biên soạn các giai thoại lưu truyền về nghề thuốc, thầy thuốc y dược cổ truyền đã được truyền khẩu qua bao đời... để vốn quý y dược cổ truyền xứ Quảng được bảo tồn, phát triển bài bản, hiệu quả hơn, nhất là ở thời đại công nghệ thông tin mạnh mẽ như hiện nay.
PHAN CÔNG TUẤN
