Có một cổ vật Chăm độc đáo mà câu chuyện về nó đã được Việt hóa tài tình thành một truyền thuyết về một địa danh ở huyện Đại Lộc, tỉnh Quảng Nam…
 |
 |
| Khu vực Gò Đùi (Gò Dinh) nhìn từ đường ĐT 609 đoạn qua xã Đại Quang, huyện Đại Lộc (ảnh trên) và phù điêu Shiva - Nandin được phát hiện tại đây. Ảnh: V.T |
“Bí mật” cất giấu trong phiến đá lạ
Trong chuyến điền dã về Gò Đùi (thuộc thôn Hòa Thạch, xã Đại Quang, huyện Đại Lộc), chúng tôi được ông Dương Tiến Thành, nguyên là công nhân Trạm máy kéo huyện Đại Lộc cho hay, tháng 3-1985, khi cày ủi Gò Đùi ở độ sâu 1,8 mét, đơn vị ông không chỉ tìm thấy một số hũ nhỏ đựng tro cốt, nhiều hạt mã não (dùng làm đồ trang sức) và vô số gạch Chăm (kích thước khoảng 30x20x10cm) mà còn phát lộ một phiến đá sa thạch lạ có góc trên bên phải bị máy ủi làm sứt mẻ.
Lúc đầu, anh em công nhân dùng phiến đá này làm vật dụng sinh hoạt, năm 1987 nghe dân địa phương nói đấy là vật linh thiêng nên đã di chuyển phiến đá đến khu vực Nghĩa trang Liệt sĩ xã Đại Quang bên cạnh. Phiến đá sa thạch lạ ngay sau đó được Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Đại Lộc lúc bấy giờ đưa về lưu giữ. Phiến đá có kích thước rộng 71cm, cao 71cm, dày 15cm, nặng trên 2 tạ, trên đó chạm trổ các hình tượng được cơ quan chuyên môn xác định là đoạn chân trái của thần Shiva đặt trên lưng bò thần Nandin nằm.
Thần Shiva và bò thần Nandin là những biểu tượng thân thiết của người Chăm. Trong nghệ thuật điêu khắc Chăm, bò thần Nandin hiện diện phổ biến với tư cách độc lập hoặc xuất hiện cùng thần Shiva trên các bức phù điêu, mà đằng sau nó là cả một không gian huyền thoại, phản ánh những tư duy trừu tượng, lãng mạn của người Chăm khi lý giải về những điều kỳ diệu của vũ trụ.
Hiện được trưng bày tại Trung tâm Văn hóa - Thể thao và Truyền thanh - Truyền hình huyện Đại Lộc, bức phù điêu bằng đá sa thạch này là một tác phẩm điêu khắc độc đáo vì hình tượng bò thần Nandin được đặc tả khá rõ nét, vừa thực, vừa tự nhiên và sống động với tư thế bò nằm, hai chân trước gấp về phía sau, hai chân sau co về phía trước. Đây là tư thế phổ biến ở điêu khắc bò thần Chămpa. Nó khác hẳn với tư thế bò đứng trên phù điêu Shiva - Nandin phát hiện ở Khương Mỹ (huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam).
Qua khảo sát, các nhà nghiên cứu cho rằng, tại khu vực Gò Đùi trước kia có thể còn các phù điêu khác có mối quan hệ với bức phù điêu này. Bởi phía trên bên phải (phần phù điêu bị sứt mẻ) có đoạn cong hình chữ U gờ nổi đứt khúc, nghi là một phần của con rắn mà thần Shiva thường đeo ở ngang hông hoặc quấn quanh cánh tay. Tác phẩm điêu khắc Shiva - Nandin ở Gò Đùi đã cung cấp thêm một tư liệu quý, làm phong phú bộ sưu tập hình tượng kết hợp Shiva - Nandin trong đời sống tôn giáo của vương quốc Chămpa xưa.
Bi thương sự tích Gò Đùi
Nói về sự tích Gò Đùi, các bô lão thôn Hòa Thạch kể rằng, ngày xưa có một nhà vua ham săn bắn. Lần nọ, ông mở một cuộc săn dài ngày ở núi Sơn Gà và không quên mang theo nàng công chúa út mà ông hết lòng yêu mến. Trước khi cùng đoàn đi săn vào rừng sâu săn lùng thú hiếm, vua cha giao công chúa cho bảo mẫu trông nom trong căn lều bìa rừng, cạnh bờ suối nhỏ.
Vốn ưa thích thiên nhiên, ngày nọ nàng công chúa lén bảo mẫu men theo bờ suối vào rừng. Một đàn bướm trắng xinh xinh dẫn đường cho nàng khám phá nhiều bí ẩn của núi rừng mà trong chốn cung cấm chẳng thể nào biết được.
Trời sẩm tối, công chúa đã đi vào rừng sâu, nàng rất đỗi lo sợ trước khung cảnh u u minh minh đầy tiếng chim muông. Chợt một con hổ dữ xuất hiện, gầm thét và lao nhanh vào nàng công chúa bé bỏng. Chưa kịp thét thành tiếng thì nửa thân nàng đã nằm gọn trong miệng chúa sơn lâm. Vừa lúc ấy, một con bò mộng có màu lông trắng như tuyết đi qua, thấy vậy liền lao đến tấn công con hổ. Cuộc chiến đấu giữa hai kỳ phùng địch thủ diễn ra ác liệt. Cuối cùng, bò mộng dù rất cố gắng nhưng chỉ giữ lại được một khúc đùi của nàng công chúa.
Lại nói về nhà vua, khi đi săn trở về căn lều thì chẳng thấy người con gái yêu đâu cả. Quá hoảng hốt, vua cùng đoàn đi săn tức tốc quay lại rừng. Men theo vết máu còn vương vãi trên đường, vua đau đớn khi nhìn thấy khúc đùi của con gái mình đang được bò mộng nằm canh giữ. Vô cùng thương tiếc, ông cho tạc hình khúc đùi người - di thể của công chúa và con bò rừng kia trên phiến đá để thờ cúng tại một gò đất cao. Từ đó gò này có tên gọi là Gò Đùi.
Ông Trương Phụng (66 tuổi, cũng người thôn Hòa Thạch) kể thêm rằng, ban đầu Gò Đùi có tên gọi là Gò Cấm, bởi nơi đây toàn cây cổ thụ um tùm, không ai được đến khai thác. Đến năm Bảo Đại thứ 18 (1943), dân làng góp tiền xây dựng Dinh Bà tại đây với mái ngói âm dương, tường bằng đá, vôi. Từ đó, Gò Cấm có danh xưng mới: Gò Dinh.
Tương truyền, Dinh Bà rất linh thiêng đến nỗi các quan lớn mỗi khi đi qua đoạn đường trước dinh đều phải kính cẩn “khuynh cái hạ mã” (nghiêng lọng, xuống ngựa). Những năm 1963-1964, ông Trương Phụng còn nhỏ tuổi, đi chăn bò ở khu vực Dinh Bà, đã thấy trước Dinh có một phiến đá sa thạch có hình một cái đùi và một con bò nằm, được trang trọng đặt trên cái bục đá. Bên phải phiến đá có một cái miếu nhỏ, người ta gọi là miếu Một Đùi.
Cũng liên quan đến hình cái đùi trên phiến đá mà nhiều người dân địa phương còn gọi Gò Dinh là Gò Đùi. Đầu năm 1973, khi chiến tranh ác liệt, Dinh Bà và miếu Một Đùi bị pháo bắn nát, chỉ trơ lại nền. Phiến đá bị vùi lấp, mãi đến 12 năm sau mới được phát lộ như đã nói trên.
Theo các nhà nghiên cứu, sự tích Gò Đùi là “sáng tác” dân gian nằm trong xu hướng Việt hóa thần tích Chămpa một cách có ý thức theo một nhãn quan riêng và được lớp người sau chấp nhận như một truyền thuyết, mà không cần phải truy nguyên nguồn gốc. Sự tích ấy còn minh chứng một điều: Sinh sống trên vùng đất mới, lưu dân Việt vẫn rất tôn trọng những vị thần bổn xứ, vẫn gìn giữ và thờ phụng những di vật của chủ nhân trước đó, bằng chứng sống động là bức phù điêu Chăm trong câu chuyện nói trên.
VÂN TRÌNH
