Võ Duy Ninh là vị võ quan cao cấp của nhà Nguyễn đầu tiên đã tuẫn tiết trong cuộc chiến chống lại sự xâm lược của thực dân Pháp.
Võ Duy Ninh (1804-1859) tự là Trọng Chí, biệt hiệu Trúc Nghiêm, Võ Chí Hiên, người làng Đại An, xã Hành Phong (nay là xã Hành Thuận, huyện Nghĩa Hành), tỉnh Quảng Ngãi. Theo gia phả gia đình, ông là con giữa của một gia đình ba anh em trai.
 |
| Đường Võ Duy Ninh. |
Năm 1834, ông đỗ Cử nhân khoa Giáp Ngọ tại trường thi Thừa Thiên, được cử làm Hành tẩu Bộ lại. Cũng theo gia phả, ông là người văn hay, chữ tốt, có giọng đọc hay nên được vua Tự Đức nhiều lần triệu ông đến đọc văn tế ở lễ tế đàn Nam Giao. Năm 1847 (Tự Đức thứ nhất), ông được làm Bố chánh sứ tỉnh Phú Yên. Năm 1848, làm Chánh Chủ khảo trường thi Hương, Thanh Hóa. Năm 1852, ông được triều đình điều về làm Tham tri Bộ Lại. Năm 1856 ông được bổ nhiệm làm quan Duyệt quyển khoa thi Hội.
Ngày 1-9-1858, liên quân Pháp-Tây Ban Nha do Rigault de Genouilly chỉ huy nổ súng tấn công Đà Nẵng, mở đầu cuộc chiến tranh xâm lược nước ta. Tháng 10 năm đó, theo lệnh triều đình, dù đang còn cư tang mẹ, Võ Duy Ninh phải tức tốc trở ra kinh đô nhận chức Hộ đốc thành Gia Định và nhanh chóng vào Nam Kỳ, tăng cường khả năng phòng thủ tại chỗ, sẵn sàng chống trả với kẻ thù, bảo vệ đất đai Tổ quốc. Đầu năm sau, ông được thăng làm Tổng đốc
Định - Biên, cai quản hai tỉnh Gia Định và Biên Hòa. Tuy nhiên, khi ông vừa đến Gia Định nhậm chức Tổng đốc mới vẻn vẹn được hai ngày thì quân Pháp nổ súng tấn công Cần Giờ - Gia Định.
Nhận thức được tiềm lực của quân Pháp, một mặt ông tìm cách gọi quân cứu viện từ các tỉnh đến cứu thành, một mặt chấn chỉnh đội ngũ và tinh thần binh lính. Khi quân Pháp ồ ạt tiến vào cửa thành, bắn phá các pháo đài dọc sông và tiến thẳng vào thành Gia Định, ông đốc thúc quân đội kháng cự mãnh liệt, song không giữ nổi thành trước binh lực mạnh áp đảo của địch. Quân Pháp vào được thành, Tổng đốc Võ Duy Ninh trúng đạn trọng thương bất tỉnh.
Ông được quân sĩ cõng về làng Phước Lý thuộc huyện Phước Lộc. Sau khi tỉnh dậy, biết được quân Pháp đã chiếm được thành Gia Định, ông đã rút gươm tự sát vào ngày 17-2-1859.
Sau khi lấy được thành, ngày 18-3-1859 quân Pháp đặt mấy chục ổ thuốc nổ phá tung nhiều đoạn tường thành, đốt dinh thự kho tàng bên trong, đốt cả lúa thóc. Người ta kể lại rằng, kho thóc thành Gia Định cháy mãi đến hai năm mà khói còn nghi ngút.
Tin thành Gia Định thất thủ về đến triều đình, chiếu theo luật, vua Tự Đức cho tước bỏ phẩm hàm của Tổng đốc Võ Duy Ninh. Nhờ quan Khâm sai đại thần Nguyễn Bá Nghi đi Nam Kỳ, rõ được sự tình liền làm ba tờ sớ tấu xin vua cho tìm hài cốt của Võ Duy Ninh mang về. Lần thứ ba, vua Tự Đức mới chuẩn tấu sau khi đã phạt Nguyễn Bá Nghi 3 tháng lương bổng. Mãi đến năm Bảo Đại thứ 6, Võ Duy Ninh mới được phục hồi phẩm hàm và được vua ban di sắc ý nói hoàn cảnh của ông chỉ là do vua không thấu hết.
Võ Duy Ninh có hai người vợ và bốn người con - hai trai, hai gái. Bà chánh thất Đào Thị Thạnh là con gái của Thượng thư Bộ lại Đào Nguyên Phổ, quê ở Bà Chiểu, Gia Định. Sau khi Tự Đức chấp nhận cho gia đình cải táng hài cốt chồng về quê nhà, bà cùng người con trai là Võ Duy Lập (mới 16 tuổi) lặn lội vào Bà Chiểu, mất một năm trời mới tìm được hài cốt ông rồi mất thêm ba tháng ròng rã nữa mới đưa được hài cốt của ông về an táng tại xã Chánh Lộ (thành phố Quảng Ngãi ngày nay).
Sau khi cha “tuẫn tiết theo thành”, noi gương trung liệt của ông và cũng là trả thù nhà đền nợ nước, Võ Duy Lập gia nhập nghĩa quân của Trương Công Định, tiếp tục chống Pháp, trở thành người anh hùng nghĩa quân, khai sinh ra chiến khu Đồng Tháp Mười, chiến đấu trong 5 năm tới ngày hy sinh (1866), được nghĩa quân tôn phong là “Thiên hộ Vương”, trở thành huyền thoại tượng trưng sự bất khuất ngoan cường của người dân Nam Bộ chống thực dân Pháp xâm lược. Sau khi Thiên hộ Vương Võ Duy Lập mất, giặc Pháp đã truy tìm tung tích con cháu người anh hùng để truy sát. Con cháu của người phải thay tên đổi họ và ly tán khắp nơi.
Ngày 8-2-2013, UBND tỉnh Quảng Ngãi đã ban hành Quyết định số 236/QĐ-UBND xếp hạng mộ và đền thờ Võ Duy Ninh là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Thành phố Đà Nẵng đặt tên ông cho con đường dài 470m, rộng 7,5m, từ đường Đinh Công Trứ đến đường Hồ Học Lãm, khu dân cư Bắc-Nam Phan Bá Phiến, phường Thọ Quang, quận Sơn Trà, theo Nghị quyết 33/2012/NQ-HĐND ngày 6-12-2012 về Đặt, đổi tên đường ở Đà Nẵng.
LÊ GIA LỘC
