“Bổ dương hoàn ngũ Hoàng kỳ/Địa long, Xích thược, Khung, Quy, Đào, Hồng”.
Đó là câu vè chúng tôi soạn giúp nhớ thành phần bài thuốc Bổ dương hoàn ngũ: Hoàng kỳ (sống) 120g, Đương quy vĩ 8g, Xích thược 6g, Địa long 4g, Xuyên khung 4g, Đào nhân 4g, Hồng hoa 4g. (Sắc uống ngày 1 thang).
Phương thuốc này có xuất xứ từ sách Y Lâm Cải Thác của Vương Thanh Nhiệm (1768-1831) - một lương y đời nhà Thanh, Trung Quốc. Bài thuốc có công năng bổ khí, hoạt huyết, thông lạc; chủ trị di chứng trúng phong thể dương khí hư, huyết ứ: liệt nửa người, miệng mắt méo lệch, mép chảy nước dãi, nói năng khó khăn, đại tiện táo bón, tiểu tiện nhiều lần và tiểu són, không tự chủ.
Hiện nay, bài thuốc Bổ dương hoàn ngũ, ngoài việc dùng phòng trị các bệnh lý mạch máu não (thiểu năng tuần hoàn não, nghẽn mạch và xuất huyết não gây liệt nửa người, đau đầu do rối loạn vận mạch, di chứng trúng phong, hội chứng tiền đình…), còn được vận dụng chữa nhiều loại bệnh khác cũng có kết quả như: viêm tủy sống cấp, bệnh nhược cơ tiến triển, tiểu đường, nhồi máu cơ tim cấp, viêm thận mạn, bệnh raynaud (tê cóng và đổi sắc ở ngón tay, ngón chân, phát triển sau khi bị lạnh làm co nhiều động mạch nhỏ và ứ máu tĩnh mạch)…
Có một điều cần chia sẻ là tôi đã gặp không ít thầy thuốc hành nghề lâu năm đã hồn nhiên cải danh bài thuốc này là Bổ dương hoàn ngữ. Đây không phải là “lỗi đánh máy”, mà họ có “lý luận” chắc mẩm hẳn hoi, đó là bài thuốc chữa di chứng tai biến mạch máu não, có thể giúp bệnh nhân không nói có thể nói lại được nên gọi là hoàn ngữ mới đúng. Với người biết chút ít chữ Hán thì không ai mắc lỗi sơ đẳng nhầm lẫn giữa ngũ (五) và ngữ (語). Tuy nhiên, gần đây tôi được một bậc thầy khả kính chia sẻ kinh nghiệm dùng bài thuốc này tự chữa chứng huyễn vựng (rối loạn tiền đình) cho kết quả rất tốt, nhưng lão y 90 tuổi vốn rất thông chữ Hán này cũng thú nhận là không hiểu tại sao bài thuốc có tên “Bổ dương hoàn ngũ thang” (補陽還五湯).
Để hiểu điều này, tôi phải đọc lại các chương biện luận về chứng “bán thân bất toại” (liệt nửa người) ở đầu quyển hạ sách Y Lâm Cải Thác. Theo đó, Vương Thanh Nhiệm cho rằng: dương khí trong thân người đầy đủ có 10 phần, phân bố khắp châu thân, phải trái mỗi bên có một nửa. Nếu dương khí thiếu đi 5 phần, chỉ còn lại 5 phần, chẳng may 5 phần dương khí còn lại dồn hết về một bên sẽ phát sinh chứng “bán thân bất toại”. Phương thang do thuốc bổ khí (Hoàng kỳ) cùng dùng phối ngũ với thuốc hoạt huyết hóa ứ (Xích thược, Quy vĩ, Địa long, Hồng hoa, Đào nhân), là phương pháp hữu hiệu chữa chứng trúng phong liệt nửa người, uống vào khiến cho khí vượng lên, huyết lưu hành, ứ trệ hết, kinh lạc thông, theo đó mà 5 phần dương khí thiếu đi dần dần hồi phục trở lại… Vì vậy mà bài thuốc đã có tên Bổ dương hoàn ngũ.
Ngày nay các nhà soạn sách Đông y dường như ngại lặp lại một vài lập luận mang tính suy diễn có vẻ giản đơn và… cơ giới hóa của người đời trước. Tuy nhiên tính hiệu quả của các bài thuốc kinh nghiệm của các danh y thì không ai phủ nhận được. Hiện tại có lưu hành khá nhiều chế phẩm Đông dược sản xuất theo công thức bài thuốc Bổ dương hoàn ngũ. Cần lưu ý, bệnh trúng phong (tai biến mạch máu não) mà chính khí chưa hư hoặc thể âm hư dương cang, các dư tà phong, hỏa, đàm, thấp chưa trừ hết thì không được dùng bài thuốc này.
PHAN CÔNG TUẤN
