1. Triêm Nam là một vùng đất lạ. Lạ vì có một thời gian dài nó nằm ngay… giữa sông Thu Bồn. Nhưng không gọi là cồn, cũng chẳng gọi cù lao. Lạ vì sự xê dịch của nó. Chừng như vùng đất này lưu lại để minh chứng cho một tồn nghi về lỵ sở của dinh Quảng Nam thời chúa Nguyễn: Rằng trước khi được xác định nơi đóng dinh trấn là vùng đất Thanh Chiêm thuộc Điện Bàn ở phía bờ bắc thì có một giai đoạn lại nằm ở Cần Húc, trên đất Duy Xuyên, thuộc bờ nam sông Thu Bồn? Sách Đại Nam thực lục từng chép: “… Sai hoàng tử thứ sáu làm trấn thủ Quảng Nam… Liền vượt qua núi xem xét hình thế, dựng trấn dinh ở xã Cần Húc (nay thuộc huyện Duy Xuyên-TG), xây kho tàng, chứa lương thực, sai hoàng tử thứ sáu trấn giữ…”.
 |
| Cầu Câu Lâu vắt qua làng. |
Lạ vì theo lời ông Nguyễn Ngọc Thời, một cụ già ở thôn Triêm Tây 1 thì vùng đất này lại do người ở phía nam sông Thu Bồn sang khai phá (?), có lẽ do sự thay đổi liên tục của dòng chảy, bồi bên này, lở bên kia. Đất như có chân, cứ xê dịch suốt. Quanh làng Phú Triêm lớn, có mấy làng nhỏ, Triêm Đông thì ở phía Bắc, Triêm Nam ở phía nam còn Triêm Tây bây giờ lại ở tuốt phía đông, tận dưới… Hội An? Mà sao lại Triêm mà không phải Chiêm - tên gọi một vùng đất cũ thuộc Chiêm Thành xưa? Hay vì là Triêm để Phú Triêm phù hợp với những Triêm Đông, Triêm Tây, Triêm Nam?
Ngày trước, vùng đất phía đầu làng trở thành cái mố của hai chiếc cầu: Cầu Mống (cây cầu có kiến trúc hình vòng cung như cái mống) ở phía bắc và cầu Câu Lâu ở phía nam. Ngày ấy, cầu rộng cỡ hơn hai mét, xe qua lại trên cầu chỉ chạy được một chiều! Sau này, tập đoàn xây dựng RMK-BRJ xây cầu Câu Lâu nằm phía trên chiếc cầu cũ, kéo dài từ bờ này sang bờ bên kia nên bỏ… rớt mất làng Triêm Nam xuống giữa sông. (Và xóa mất luôn tên cầu Mống cho dù bây giờ vẫn cứ chết tên “bê thui Cầu Mống” nổi tiếng khắp chốn). Giữa cầu, người ta tháo một đoạn thành cầu để làm đường đi xuống làng. Vùng đất này lọt thõm giữa bốn bề sông nước. Đến mùa lũ chỉ còn cách bơi ghe tới đoạn thành cầu giữa sông ấy mà… leo lên thôi. Cầu Câu Lâu mới nhất xây cách đây vài năm thì chạy tít trên cao, người “quá cảnh” qua sông chỉ thấy một cái cồn lạc lõng giữa bốn bề nước biếc!
Lò bê thui 9 Dưỡng ra đời khá sớm nằm ở đầu làng Triêm Nam. Một thời, lò cung cấp thịt bê thui/ bò tái cho hầu hết các quán. Hồi đám giỗ nhà thơ Thu Bồn, sau lễ tưởng niệm nhà thơ ở Thanh Quýt, chúng tôi từng có một đêm tụ hội mấy anh em văn nghệ sĩ Quảng Nam, Đà Nẵng và Kon Tum tại quán này. Đó là một đêm mưa gió tơi bời, trời tối hù. Giữa đêm nghe rợn tiếng bò rống trước khi vào lò để hóa kiếp đã ám ảnh tôi một thời gian dài. Đoạn này, hễ đến khi báo lũ cấp 2 trên sông Thu Bồn thì cả làng đã ngập sâu trong nước, nhà nào co cụm về nhà nấy.
Theo lời cụ Thời, nơi đây trước chỉ là một cái cồn nhỏ gọi là cồn Bói. Vì là đất tân bồi nên rất màu mỡ. Nhiều người ở đất Chợ Gò Mỏ Neo phía bờ nam cũng đã ra đây vỡ đất, dựng nhà và trồng rau màu, nghe nói có cả trồng dâu nuôi tằm. Cồn liên tục thay đổi, lở ở đầu cồn thì bồi ở đuôi khiến có cảm giác cồn đang trôi. Lở ở bờ này thì bồi bờ kia nên cứ thấy như cồn đang xê qua bờ này hoặc xích lại bờ đối diện. Đó là câu chuyện của sông, của đất. Ơn trời, mấy chục năm nay có vẻ như làng đang đứng yên, không “đi” nữa. Tôi phát hiện ra một điều khá thú vị, rằng nằm ở chính giữa dòng sông nhưng cái cù lao này ít bị xói lở so với các bờ bãi khác nằm dọc sông Thu Bồn. Do những lũy tre ken dày bao quanh làng, hay các bãi bói ở cuối làng? Do sự ưu đãi/ trả nợ của thiên nhiên? Không biết, chỉ thấy rằng Triêm Nam đang rất ổn giữa tứ bề sông nước.
2. Nhiều người đi trên cầu ngang qua đoạn sông này, buông cái nhìn ơ thờ xuống cái cồn nằm giữa sông, tưởng rằng nó cũng bé nhỏ, cũng vô danh như bao cái cồn trên sông khác. Té ra đó là một vùng đất khá rộng với bề dài cỡ hai cây số, bề ngang cũng gần cây số. Trước, chỉ là thôn Triêm Nam của xã Điện Phương, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam. Xã này vốn là đất đặt lỵ sở của dinh trấn Thanh Chiêm thời các chúa Nguyễn mở rộng đất về phương nam - một thời huy hoàng của Quảng Nam dinh - mấy trăm năm trước. Phía tây bắc của làng đã từng tồn tại một bến sông Chợ Củi có tên chữ là Sài Thị nức tiếng một thời.
Chỉ vài trăm dân lúc đầu, Triêm Nam ngày càng phát triển, sau đó tách thành hai thôn Triêm Nam 1 và 2 với lộ giới là con kênh thủy nông chạy dọc làng từ tây xuống đông, xuôi theo dòng Thu Bồn. Thôn Triêm Nam 1 nằm ở phía bắc đã được quy hoạch theo kiểu nông thôn mới tiêu biểu, nhà có số và được sắp xếp quay mặt ra các con đường bê-tông như ô bàn cờ. Phía Triêm Nam 2 mới được quy hoạch theo con đường bê-tông lớn chạy dọc làng, còn các nhà trong xóm vẫn vậy, có lẽ cần phải có thêm thời gian.
Triêm Nam có một phân hiệu trường tiểu học hai tầng bề thế nằm ở cuối làng. Bên cạnh, một điểm trường mẫu giáo cũng khá quy mô. Học sinh đến lớp 6 mới lên học trường xã. Chợ Triêm Nam nằm dọc đường lớn, một bên là bờ kênh, bên còn lại là… chái nhà của một hộ dân. Cũng có quay thịt heo, thịt bò, vài hàng cá, dăm quầy bán rau và nông sản, một ít hàng tạp hóa… trông khá đơn giản nhưng có vẻ không thiếu thứ gì so với các ngôi chợ khác.
Cái “nửa chái, nửa chợ” trông hơi tạm bợ như đang ở một bước chuyển tiếp để khu này biến thành khu trung tâm của làng. Khi thấy tôi đưa máy ảnh ra chụp có mấy thanh niên thắc mắc bởi “hồi xưa tới chừ” chưa thấy ai chụp ảnh cái chợ xép này cả!
Nhà ông Nguyễn Ngọc Thời ở đoạn cuối xóm, là một nhà cổ hơn trăm năm tuổi còn khá nguyên vẹn. Hai cuộc chiến tranh ác liệt chừng như ưu ái ít nhiều, đã tha cho vùng đất nằm lọt giữa sông này. Ông Thời bảo trong làng còn các nhà cổ của Trùm Tiếp, Phó Sang và nhiều người khác nữa, trong đó nhà ông Trùm Tiếp lớn nhất. Cũng dễ hiểu thôi vì những người buôn gỗ “đường nước” từ trên nguồn theo sông Thu Bồn về xuôi đều phải qua đây. Ở đầu làng và phía trên làng một chút, phía bến Đông Khương nằm bên trên cầu Câu Lâu và trên đường quốc lộ vốn có rất nhiều trại gỗ ra đời từ rất lâu. Họ vừa buôn gỗ vừa làm hàng mộc mà nhà rường theo kiểu nhà cổ Quảng Nam là món hàng “xịn” của các trại gỗ, trại mộc xứ này.
Thời trước năm 1975, một số người chạy ra Đà Nẵng, Hội An sinh sống còn đa số vẫn bám trụ lại. Chiến tranh chấm dứt, mọi người quay trở về xây dựng lại nhà cửa và sinh sống chủ yếu bằng nghề nông. Sau này, việc buôn khá phát triển, cũng chủ yếu là những nhà nằm trên trục chính của làng. Vùng đất màu mỡ nằm phía đuôi làng rất phù hợp cho việc trồng rau màu và một số ruộng trồng lúa. Sau Tết, thời tiết thuận lợi, cả vùng đất tân bồi xanh mướt những bắp, đậu phụng, ớt, khổ qua… Lúa cũng đang kỳ đẻ nhánh. Tất thảy tạo nên không khí yên bình của vùng đất nằm giữa một dòng sông lớn. Sự yên bình của các bãi bồi vốn đã có từ rất lâu.
Mùa lũ, cả làng chìm trong nước. Dấu chớn nước còn lưu lại ở bên trên cửa sổ nhà cổ Chánh Đáng, nghĩa là ngang ngực. Ông Thời bảo, lụt năm Giáp Thìn-1964 cũng cỡ đó nhưng hồi ấy do nhà cửa còn tạm bợ nên hậu quả rất khủng khiếp. Bây giờ thì quen rồi. Ông Thời cũng đã làm thêm căn nhà hai tầng bên cạnh, nền cao hơn nhà cũ cỡ mét ba tới mét rưỡi nhưng hồi lụt năm 2017 vẫn lút cỡ ba tấc. Nghĩa là phải sống chung với lũ thôi! Sau một thời gian tụ họp ấm cúng dưới từng mái nhà, những người trẻ bắt đầu tung đi khắp nơi làm ăn.
 |
| Đầu làng Triêm Nam. Ảnh: L.T |
Nhiều nhà chỉ còn lại người già. Vợ chồng anh Nguyễn Bá Thanh ở xóm Bình Trung cũng buộc phải rời cơ ngơi riêng dưới Hội An để về đây chăm sóc mẹ bởi bà cụ chẳng chịu rời căn nhà cũ ở cuối xóm này. Bà cụ vừa qua đời cách đây mấy tháng. Con cái anh Thanh đều ở hết dưới Hội An, chẳng ai chịu ở lại nơi này. Anh bảo mãn tang mẹ xong chắc rồi cũng đóng cửa thôi. Căn nhà từng một thời xôn xao tiếng người bây giờ sắp nhận một cái kết thật buồn.
Với sự biến đổi của công việc làm ăn, không ít nhà cũng rơi vào hoàn cảnh tương tự. Ngược lại, nhiều đôi vợ chồng trẻ cũng đã “ra riêng”, xây dựng cho mình cơ ngơi mới. Như nhà cô Hương mới mở quán nước phía đầu cầu Phú Triêm. Hương người Túy Loan, trước đây cùng chồng làm ở xí nghiệp lâm nghiệp ngoài Hòa Cầm, Đà Nẵng; cưới nhau xong thì Hương về quê chồng mở quán buôn bán.
Hương bảo buôn bán cũng được, nhất là khi cầu Phú Triêm bắc qua sông xây dựng xong hồi năm ngoái. Cái dòng Sài Giang từng một thời xôn xao ghe thuyền ngày nào giờ chỉ là một nhánh sông nhỏ nhưng lại gây ách tắc không ít, nhất là trong mùa mưa lụt. Có cây cầu mới, con bé Thanh Hằng, đứa con lớn của Hương đi học cũng thuận lợi hơn, khỏi phải đi vòng lên đường quốc lộ vừa xa vừa lắm xe cộ nguy hiểm. Có cầu mới chỉ cần qua sông đi vài cây số đã tới Hội An, thuận lợi rất nhiều.
Nhìn kỹ trên Google Map, có cảm giác như vùng đất Triêm Nam này ngày càng nép sát vào bờ bắc như cách làng Triêm Tây đang nép dần vào bờ nam sông Thu Bồn. Triêm Tây đang phát triển thành một khu du lịch lấy đặc trưng đất cồn trên sông làm điểm nhấn, Triêm Nam chắc chắn rồi cũng sẽ nhanh chóng phát triển, tất nhiên theo cách riêng của mình.
Lê Trâm
