Ở phường Hòa Thuận (thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam) có một xóm nhỏ mà khi nhắc tên thì hầu như ai cũng biết vì nơi đó có nghề làm bún lâu đời và có một ngôi đình cổ với niên đại xấp xỉ gần 200 năm. Đó là ngôi đình Phương Hòa ở Xóm Bún Phương Hòa...
 |
| Ngôi đình cổ Phương Hòa có niên đại gần 200 năm (ảnh trái) và bia đăng ký bảo vệ di tích của UBND tỉnh Quảng Nam năm 1999. Ảnh: A.T |
Từ trung tâm thành phố Tam Kỳ đi theo quốc lộ 1A về hướng Bắc khoảng 4km, rẽ trái từ Nhà thờ Tin Lành Phương Hòa theo đường bê-tông vào làng khoảng 1km là gặp đình Phương Hòa. Ngôi đình tọa lạc tại đồng Tro Xá, bên trường Phương Hòa, thuộc ấp Hòa Đông cũ, nay là khối phố Phương Hòa Đông, phường Hòa Thuận.
Các vị cao niên trong làng cho biết, ban đầu đình được xây dựng trên một khu đất cao tại xứ Bàu Môn gần đó, một thời gian sau trong làng xảy ra nhiều chuyện không hay. Xem lại thấy vị trí đình gần suối nước chảy, có những ý kiến cho rằng, đình bị ảnh hưởng long mạch nên dân làng làm ăn không nên nổi, bàn cách dời đình xuống khoảng 500m về cuối làng. Tại đây, ao nước trước đình khá sâu, mùa khô vẫn không cạn mà còn có thể tưới nước cho mẫu ruộng hương điền bên cạnh, trong khuôn viên đình trồng 3 cây cóc và bức bình phong vôi đá.
Lần thứ hai không rõ vì nguyên nhân nào mà đình được di dời lần nữa, cũng thuộc xứ Bàu Môn nhưng thuộc ấp Hòa Tây cũ. Đình được xây dựng trên một khu đất cao và cùng với đình lúc này là sự kết hợp hài hòa với miếu thờ Thành hoàng phía bắc, chùa làng phía nam, cách đó không xa là một ngôi miếu.
Qua lời kể của các cụ già trong làng, trước đây khi còn tọa lạc ở xứ Tro Xá, đình là một tổng thể kiến trúc tam quan, thành bao quanh, ba gian hai chái, có nhà trù. Cách đây gần 200 năm, làng Phương Hòa nổi tiếng khắp phủ Tam Kỳ với nghề làm bún tươi truyền thống với ông tổ nghề là ông Đỗ Dột. Thấy nghề làm bún ăn nên làm ra, hầu hết những người dân trong làng đều làm thêm nghề bún bên cạnh nghề làm ruộng. Vì vậy, làng còn có tên là Xóm Bún và nghề bún trở thành nghề truyền thống của làng cho đến nay.
Tuy đã nhiều lần thay đổi địa điểm nhưng trong tâm thức của người dân làng Phương Hòa bao đời nay, đình vẫn được xem như một chứng nhân lịch sử chứng kiến bao thăng trầm, đổi thay của vùng đất này. Vẫn là nơi dân làng thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, thể hiện sự tri ân đối với những bậc tiền nhân, tiền hiền, hậu hiền - những người đã có công khai hoang, khẩn hóa, quy tập dân điền lập nên làng xã ấm no, trù phú, đình còn được xem là nơi cố kết cộng đồng, thắt chặt hơn nữa tình làng nghĩa xóm qua những sinh hoạt làng xã, những lễ cúng xuân - thu nhị kỳ, lễ cúng đình, cúng xóm khi Tết đến, xuân về...
Ngày nay, khi đến thăm đình làng Phương Hòa, có thể nhận thấy đây là một công trình kiến trúc cổ bằng gỗ, mái lợp ngói âm dương và được xây dựng theo bố cục hình chữ Nhất (一) gồm 3 gian, 2 chái được những người thợ mộc tài hoa của làng mộc Vân Hà xây dựng cách đây gần 200 năm. Toàn bộ khung đình chịu lực trên 30 cột gỗ mít được chạm khắc công phu, tất cả cột gỗ mít đều được kê trên đá tảng. Các hàng cột theo hàng dọc được bố trí khoảng cách theo thước Lỗ Ban: ba gian giữa bằng nhau mỗi gian rộng 2,85m, hai gian chái mỗi gian rộng 1,85m. Mặt cắt ngang có 5 hàng cột gồm 2 cột cái, 2 cột quân và 1 cột hiên, được liên kết với nhau theo kiểu thức vì kèo giao nguyên, cùng theo lối kẻ chuyền tam kèo.
Các đầu kèo được chạm khắc công phu với hình tượng hoa lá cách điệu, phần đuôi trính được chạm khắc đầu rồng khá đẹp và sắc sảo, trên trính có đặt trụ đội trên đấu được chạm khắc tinh xảo và liên kết với kèo nóc bởi một xà cò (cây đòn đông hạ). Điều đặc biệt là phía mặt dưới của cây đòn đông hạ vẫn còn lưu giữ dòng chạm khắc bằng chữ Hán về năm xây dựng đình: “Minh Mạng thập nhị niên, tứ nguyệt, kiến nhật tạo lập”, nghĩa là ngôi đình được xây dựng vào ngày lành tháng Tư, năm Minh Mệnh thứ 12 (năm 1832)...
Qua nhiều lần trùng tu, kiến trúc của đình Phương Hòa đã có nhiều thay đổi: cột hiên được gá thêm một trụ bằng gạch trát xi-măng, nền hiên được tôn cao bằng mặt nền bên trong đình và được xây tường bao quanh để bảo vệ. Tuy vậy, về tổng thể, ngôi đình của làng nghề làm bún trên dưới hai thế kỷ này vẫn giữ nét cổ kính, được xem là một trong những ngôi đình có niên đại khá sớm ở Quảng Nam và có kiến trúc nghệ thuật độc đáo còn sót lại trên địa bàn thành phố Tam Kỳ, đã được UBND tỉnh Quảng Nam xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh vào tháng 2-2005.
AN TRƯỜNG
